Trong thế giới tự nhiên, có những hành trình khiến con người chỉ biết lặng người mà quan sát. Như loài chim nhỏ bé mang tên rẽ phương bắc (bar-tailed godwit), mỗi năm lại bay từ Alaska đến New Zealand – quãng đường hơn 11.000 km – mà không cần dừng chân lấy một lần.
Không bản đồ. Không hệ thống dẫn đường. Không trạm nghỉ. Chỉ là bầu trời, gió, và một cơ thể biết chính xác mình đang ở đâu.
Hàng thập kỷ qua, các nhà khoa học đã cố gắng lần theo bí mật của hệ thống định vị mà loài chim di cư sở hữu. Họ phát hiện ra một điều đáng kinh ngạc: chim không chỉ dựa vào mặt trời hay các vì sao. Chúng có thể cảm nhận được từ trường Trái Đất – và dùng nó như một chiếc la bàn sống. Mắt của chúng có chứa cryptochrome, một loại protein đặc biệt cho phép nhìn thấy từ trường dưới dạng… hình ảnh. Tức là với chim, bầu trời không chỉ là màu xanh – nó còn là một bản đồ không gian ba chiều mà con người chưa từng nhìn thấy.
Nhưng như thế vẫn chưa đủ. Một số nghiên cứu cho thấy chim còn dùng cấu trúc trong tai trong để cảm nhận độ nghiêng của từ trường. Một số loài thậm chí có thể ghi nhớ hình dạng từ trường của từng vùng đất – như thể bạn nhớ rõ từng khúc cua quen thuộc trên đường về nhà. Những khả năng này phối hợp với nhau để tạo thành một hệ thống định vị chính xác đến mức… GPS có thể bị xem là lỗi thời nếu đứng cạnh một con chim di cư.
Điều khiến ta kinh ngạc không chỉ là khoảng cách mà những loài chim này vượt qua – mà là sự kiên định, không lệch hướng, không lạc đường, không cần hiệu chỉnh. Mỗi cú vỗ cánh là một quyết định, mỗi cú chuyển hướng là một tính toán chính xác đến từng độ.
Trong khi con người cần vệ tinh, bản đồ số và cảnh báo giao thông, thì có những sinh vật bé nhỏ chỉ cần lắng nghe cơ thể mình và bầu trời. Hóa ra, thứ định vị tốt nhất đôi khi không nằm trên thiết bị – mà nằm trong bản năng đã được rèn giũa suốt hàng triệu năm tiến hóa.