Chuyện này xảy ra mỗi ngày, rất nhanh và gần như không ai để ý: bạn bước vào một quán cà phê, lướt mắt một vòng, và đột nhiên khựng lại—“ủa, hình như có người quen?”
Cảm giác đó đến trước cả khi bạn kịp nhớ tên họ. Trước cả khi bạn nhìn kỹ. Thậm chí trước cả khi bạn ý thức là mình đang nhìn.
Lý do: bộ não chỉ cần khoảng 0,2 giây, tức 200 miligiây, để phân biệt một khuôn mặt quen với một khuôn mặt lạ.
Khoảnh khắc ấy nhanh hơn cả cái chớp mắt. Nhưng bên trong não, đã có cả một chuỗi phản ứng được kích hoạt: ánh sáng đi vào võng mạc, truyền tín hiệu tới vùng vỏ thị giác, rồi vùng nhận diện khuôn mặt—fusiform face area—so sánh khuôn mặt ấy với hàng ngàn gương mặt bạn từng thấy. Và nếu có sự trùng khớp, nó “bật đèn xanh” cho bạn.
Điều thú vị là: việc nhận ra người quen không cần bạn phải nhớ tên hay hoàn cảnh gặp gỡ. Chỉ cần não bạn từng gắn kết cảm xúc với khuôn mặt đó—dù là bạn cũ, người yêu cũ, đồng nghiệp cũ—nó sẽ ưu tiên xử lý hình ảnh đó nhanh hơn mọi người khác trong khung hình.
Càng quen thuộc, tốc độ càng nhanh.
Thí nghiệm đo sóng não cho thấy: trong vòng 180–200 ms sau khi nhìn thấy ảnh một người, não đã thể hiện khác biệt rõ rệt khi đó là khuôn mặt quen. Thậm chí có nghiên cứu cho thấy chỉ sau 85 ms, não đã bắt đầu phản hồi khác nhau—mặc dù đó là trong điều kiện thử nghiệm đặc biệt, với độ chính xác cao và người tham gia được huấn luyện.
Điều này không chỉ giúp bạn nhận ra bạn bè giữa đám đông, mà còn là cơ chế sinh tồn quan trọng. Tổ tiên chúng ta cần phân biệt ai là người trong nhóm, ai là người ngoài càng nhanh càng tốt—để biết có nên lại gần hay phải cầm vũ khí.
Ngày nay, bạn không cần vũ khí, nhưng vẫn cần một ánh mắt quen thuộc để cảm thấy an toàn.
Và cũng vì vậy, não bạn vẫn không ngừng quét từng khuôn mặt xuất hiện, dù bạn không để ý. Không phải để đánh giá người khác, mà để tìm… “người quen giữa biển người lạ”.
Thú vị hơn nữa: người mắc chứng prosopagnosia—“mù mặt”—không thể phân biệt khuôn mặt, dù mắt vẫn nhìn rõ. Trong khi đó, có những người gọi là super recognisers, chỉ cần nhìn thoáng một lần là nhớ mặt người cả năm trời.
Nhưng với đa số chúng ta, bộ não vẫn làm tốt việc nhận diện khuôn mặt quen—trong một phần năm giây. Âm thầm. Chính xác. Không cần bạn nhúng tay vào.