Trước khi chúng ta tự hào rằng mình là loài thống trị Trái Đất, có một thời điểm khiến tổ tiên của chúng ta suýt nữa phải biến mất hoàn toàn. Họ kinh qua một cuộc khủng hoảng dân số đen tối đến nỗi chỉ còn chưa đầy 1.300 sinh mạng độc nhất vô nhị — tất cả chịu băm nhỏ trên một hành tinh rộng lớn.
Dòng thời gian quay ngược về khoảng 70.000 năm trước, khi núi lửa lớn nhất lịch sử — Toba ở Indonesia — phun trào với sức mạnh khiến bầu trời mờ đục hàng thập kỷ. Khoảng thời gian “mùa đông núi lửa” khiến ánh sáng mặt trời bị chặn lại, khí hậu trở lạnh, thực vật chết khô, chuỗi thức ăn sụp đổ. Và giữa bối cảnh hỗn loạn ấy, dân số loài người chỉ còn khoảng 1.000 đến 1.300 cá thể sống sót, theo ước tính của các nhà di truyền học và khảo cổ học.
Điều đáng kinh ngạc là: từ số lượng nhỏ bé đến vậy, nhân loại không chỉ tái thiết mà còn nở rộ mạnh mẽ, mở ra lịch sử văn minh. Một cú “chaotrope” trong lịch sử: từ vực thẳm tàn lụi, chúng ta lại trỗi dậy mạnh mẽ hơn — với nghệ thuật, nông nghiệp, khoa học, triết học…
Có thể bạn sẽ thắc mắc: làm sao chỉ với vài trăm người, mà không mất đi sự đa dạng di truyền? Câu trả lời nằm ở khả năng lưu giữ tính đa dạng vốn có trong bộ gen của quần thể khởi nguyên, và cả may mắn. Không phải dòng dõi nguyên thủy nào cũng đảm bảo điều này — nhưng loài Homo sapiens đã thoát thân, mang theo đủ “dữ liệu di truyền” để tái lập và phát triển sau đó.
Đừng tưởng đây là chuyện của quá khứ xa xăm. Viễn cảnh “thiếu 1.300 cá thể” gợi cho chúng ta nhớ đến tên tắc nghẽn quần thể (population bottleneck). Đây là khái niệm dùng trong bảo tồn sinh học: khi số lượng cá thể giảm xuống quá thấp, quần thể dễ tổn thương trước bệnh tật, biến đổi môi trường và mất khả năng thích nghi. Thế nên, sự kiện cổ đại này không chỉ là một lời phiêu lưu kỳ vĩ trong sử sách con người, mà còn là bài học mạnh mẽ với hôm nay — khi nhiều loài trên hành tinh đang đứng trước ngưỡng nguy hại tương tự.
Có phải lịch sử nhân loại chỉ đơn giản là một chuỗi thắng lợi? Hoàn toàn không. Đằng sau mỗi bước tiến là những khoảnh khắc mong manh, những giao điểm giữa sống và chết, tồn tại và tan vỡ. Và đôi khi, chính trong giai đoạn khắc nghiệt ấy, cảm hứng để chúng ta trở nên mạnh mẽ hơn lại nảy sinh.
Bạn có cảm thấy, từ chuyện suýt bị diệt vong, chúng ta học được gì cho chính mình không? Một sự thức tỉnh im lặng, rằng: đôi khi càng ít lại càng quý, càng mong manh lại càng cần bắt trọn cơ hội để đứng dậy.