Mỗi phút, bạn chớp mắt khoảng 15 lần. Không ai dạy bạn làm vậy. Không ai cần bạn nhớ. Nó tự đến như nhịp tim hay tiếng nuốt. Nhưng từng có thời, mắt tổ tiên bạn mở trừng trừng trước gió, bụi và ánh nắng — không biết làm gì ngoài việc chịu đựng.
Thời ấy, chớp mắt vẫn chưa được phát minh.
Chúng ta không có bằng chứng hóa thạch cho hành vi này — mí mắt và cơ mắt không hoá đá. Nhưng có một lỗ hổng kỳ lạ trong lịch sử tiến hoá: từ những sinh vật chỉ biết bơi dưới nước, đến những kẻ đầu tiên dám bò lên bờ, mắt phải thay đổi cách hoạt động hoàn toàn. Trong nước, mắt luôn được làm ẩm, luôn trong lành. Trên cạn, không khí làm khô mắt chỉ trong vài giây. Ánh sáng mạnh hơn. Bụi bay lơ lửng. Cát có thể cứa vào giác mạc như dao nhỏ.
Vậy ai là kẻ đầu tiên biết nhắm mắt lại để tự cứu mình?
Manh mối đến từ một sinh vật tưởng như chẳng liên quan: cá lội, hay mudskipper. Đây là loài cá kỳ lạ sống nửa đời dưới nước, nửa đời trên cạn. Nó biết đi bằng vây. Biết trườn trên bùn. Và, điều đặc biệt nhất: nó biết chớp mắt.
Các nhà khoa học phát hiện cá lội không hề có tuyến lệ, không có cơ đặc biệt để đóng mắt — nhưng chúng đã “sáng chế” ra cách chớp mắt chỉ bằng những gì sẵn có: chúng rút mắt vào hốc mắt, kéo một lớp da mỏng phủ lên, rồi đẩy ra lại. Không cần bộ máy phức tạp, không cần tiến hoá toàn diện. Chỉ cần một áp lực sống mới, là cách ứng phó sẽ được vá chắp từ những thứ cũ kỹ.
Chớp mắt không đến từ bản năng, mà đến từ nỗi lo mất thị lực.
Và đó có thể cũng là cách mắt tổ tiên ta học được điều tương tự. Khi loài có xương sống bắt đầu sống trên cạn – khoảng 375 triệu năm trước – hành vi chớp mắt có thể là một phát minh sống còn. Không phải vì họ muốn bảo vệ mắt, mà vì không bảo vệ được thì không sống sót nổi.
Những kẻ không học được cách làm ẩm giác mạc, không học được cách phủ mắt khi bụi thổi, đơn giản là bị loại bỏ. Còn những kẻ may mắn sở hữu phản xạ đóng mở mí mắt – dù chỉ sơ khai – sẽ nhìn rõ hơn, chịu đựng được lâu hơn, và sinh tồn được lâu hơn. Vòng đời tiếp tục. Phản xạ trở thành mặc định. Và mặc định trở thành bản chất.
Thế là hôm nay, bạn chớp mắt mà không cần biết vì sao.
Sự thật kỳ lạ là: điều quen thuộc nhất trên gương mặt bạn – hai mí mắt cứ đóng mở liên tục – lại là một sáng chế cổ xưa, vô danh, không để lại dấu vết ngoài hành động.
Và có lẽ, điều đó cũng đúng với nhiều thứ khác. Hành vi bạn tưởng là bản năng – như thở, nuốt, rùng mình – có thể là tàn tích của hàng triệu quyết định sinh tồn mà tổ tiên bạn không bao giờ kể lại.
Bạn không nhớ lần đầu mình chớp mắt. Nhưng tiến hóa thì không quên.