Con ngựa đứng yên, hơi thở phả khói trắng trong buổi sáng mùa đông. Một ống kim nhỏ cắm vào tĩnh mạch cổ, dòng máu đỏ tươi chảy xuống chai thủy tinh. Bên ngoài, gió rít qua hàng hiên gỗ, còn trong phòng, bác sĩ lặng lẽ theo dõi dòng chất lỏng ấy — thứ sẽ đi xa hơn ngàn dặm, vào cơ thể những người chưa từng biết mặt con ngựa, để cứu họ khỏi cái chết.
Cuối thế kỷ 19, thế giới còn chưa có vaccine cho bạch hầu, uốn ván, botulism. Bạch hầu khi ấy là “sát thủ trẻ em” ở châu Âu và Mỹ, cướp đi sinh mạng hàng trăm nghìn đứa trẻ mỗi năm. Chính lúc đó, nhà khoa học Emil von Behring và cộng sự Shibasaburo Kitasato phát hiện một điều kỳ lạ: nếu tiêm cho ngựa liều nhỏ độc tố, cơ thể nó sẽ tạo ra kháng thể chống lại. Lấy máu ngựa, tách huyết thanh, rồi tiêm cho người bệnh — độc tố bị vô hiệu hóa.
Năm 1894, những lọ huyết thanh đầu tiên từ máu ngựa đã cứu sống hàng loạt ca bạch hầu. Thành công này mang về cho von Behring giải Nobel Y học đầu tiên vào năm 1901. Ở nhiều bệnh viện, những chai thủy tinh chứa dung dịch vàng nhạt được xem như phép màu, và chuồng ngựa trở thành một phần của… cơ sở y tế.
Không chỉ dừng ở bạch hầu, máu ngựa còn được dùng để tạo huyết thanh chống uốn ván, bệnh than, botulism, và đặc biệt là chống nọc rắn. Ở những vùng rừng sâu, chai huyết thanh từ máu ngựa đôi khi là ranh giới duy nhất giữa sống và chết. Một con ngựa nổi tiếng tên First Flight ở Canada từng sản xuất huyết thanh chống botulism cứu hàng nghìn người, đến mức được vinh danh trong bảo tàng y học.
Ngựa trở thành “nhà máy sống” của y học. Quy trình không hề đơn giản: tiêm độc tố với liều tăng dần, theo dõi sức khỏe nghiêm ngặt, rồi định kỳ lấy máu và tách huyết thanh. Để một lọ thuốc đến tay bệnh nhân, có khi phải mất hàng tháng và công sức của cả một đội ngũ.
Nhưng mối đồng minh kỳ lạ này không tránh khỏi tranh cãi. Các tổ chức bảo vệ động vật lo ngại về điều kiện nuôi và quy trình lấy máu. Ngày nay, nhiều phòng thí nghiệm đang chuyển sang sản xuất kháng thể nhân tạo, giảm phụ thuộc vào máu ngựa. Thế nhưng, ở nhiều quốc gia đang phát triển, máu ngựa vẫn là cứu cánh duy nhất cho những bệnh nhân bị rắn độc cắn hoặc mắc bệnh hiếm.
Điều khiến câu chuyện này đặc biệt không chỉ là giá trị y học, mà là mối quan hệ vượt ranh giới loài. Chúng ta nuôi ngựa không chỉ để cày kéo, đua tốc độ, hay làm bạn đồng hành — mà còn để chia sẻ một phần cơ thể sống nhằm cứu lấy mạng người.
Có thể một ngày, y học sẽ không còn cần đến máu ngựa. Nhưng mỗi giọt huyết thanh từng chảy từ cổ nó vào tay bác sĩ vẫn là minh chứng rằng, giữa con người và động vật, đã từng tồn tại một liên minh sâu sắc đến mức chia sẻ cả máu để chống lại cái chết.