Một buổi sáng mát lành, khi ánh nắng còn yếu, bạn sẽ thấy bướm đậu yên trên lá, cánh khép chặt, bất động như tượng. Không phải vì chúng đang nghỉ ngơi. Chúng đang… sưởi nắng để khởi động cơ bay.
Bướm là loài động vật biến nhiệt – nhiệt độ cơ thể phụ thuộc hoàn toàn vào môi trường. Nhưng để cất cánh, đôi cánh mỏng manh ấy cần cơ ngực co giãn nhịp nhàng ở nhiệt độ ít nhất 30°C. Dưới ngưỡng đó, cơ bướm quá lạnh để tạo lực bay. Nói cách khác, khi trời chưa đủ ấm, bướm không thể bay, dù gió nhẹ đến đâu.
Các nhà côn trùng học đo được rằng đa số loài bướm chỉ đạt hiệu suất bay tối ưu khi thân nhiệt trong khoảng 30–38°C. Ở loài Pieris protodice, nhiệt độ cơ ngực phải chạm 30°C mới bắt đầu nhịp vỗ cánh; Colias – loài bướm đồng cỏ – cần đến 33–38°C để bay mạnh mẽ. Nếu cơ thể thấp hơn ngưỡng này, chúng có thể rung cánh nhưng không thể cất lên.
Vì thế, mỗi buổi sáng, bạn sẽ thấy bướm làm một nghi thức kỳ lạ: dang cánh đón nắng. Hình dáng, màu sắc và góc cánh không chỉ để khoe đẹp – mà để hấp thu năng lượng mặt trời. Cánh sẫm màu hấp thu nhiệt nhanh hơn, nên những loài ở vùng lạnh thường có cánh tối. Trong khi đó, các loài vùng nhiệt đới lại có cánh mỏng, nhạt màu, nhờ không khí vốn đã đủ ấm cho chuyến bay.
Khi nhiệt độ giảm, bướm có nhiều cách “chống lạnh”. Một số loài rung cơ cánh như vận động viên khởi động trước cuộc đua, để tạo nhiệt nội sinh. Một số khác tìm bề mặt phản chiếu ánh sáng như đá, gỗ, hoặc mặt đất – những “trạm sạc” tự nhiên. Bướm đuôi nhạn (Papilio polyxenes) thậm chí còn đổi tư thế cơ thể theo hướng nắng để tăng khả năng hấp thu.
Có một nghịch lý thú vị: chính vì cần ấm mới bay, nên bướm cũng chính là chiếc nhiệt kế sống của thiên nhiên. Khi bạn thấy bướm xuất hiện dày đặc trong vườn, nghĩa là không khí đã vượt ngưỡng ấm đủ cho cơ bướm hoạt động – thường là trên 25°C. Nhiều nghiên cứu sinh thái còn dùng tần suất bay của bướm để đo biến động khí hậu: khi khí hậu ấm dần, mùa bay của chúng đến sớm hơn mỗi năm.
Thế nhưng, điều này cũng khiến bướm mong manh. Một đợt lạnh bất ngờ vào đầu xuân có thể khiến cả đàn không thể cất cánh tìm hoa, dẫn tới thiếu năng lượng và chết hàng loạt. Ngược lại, nhiệt độ tăng quá cao làm cơ bướm quá nóng, cánh khô giòn, và dễ cháy nắng. Sự sống của chúng treo lơ lửng trong vài độ Celsius mỏng manh.
Nghĩ kỹ mới thấy: một con bướm chỉ bay được khi thế giới xung quanh nó vừa đủ ấm. Không sớm, không muộn, không lạnh, không nóng – chỉ một khoảnh khắc hoàn hảo của tự nhiên.
Và có lẽ, đó cũng là lý do ta yêu hình ảnh bướm đến vậy. Nó gợi nhắc rằng, đôi khi, để có thể bay, ta không cần thêm sức – chỉ cần đủ ấm.