Giữa một buổi sáng yên ắng ở Kyoto, người chủ trà cúi đầu trước khách, tay chậm rãi rót nước vào chiếc chén gốm thô mộc. Không ai nói gì. Chỉ có âm thanh khe khẽ của tre khuấy trong nước nóng, và làn hơi mỏng bốc lên như khói hương.
Khoảnh khắc đó, người Nhật không uống trà để tỉnh táo. Họ uống để trở về với chính mình.
Trà đạo – chado hay sado – nghĩa đen là “con đường của trà”. Nhưng thực chất, nó là con đường của tâm trí. Nguồn gốc của nghi lễ này bắt đầu từ các tu viện Phật giáo ở thế kỷ 9, khi các thiền sư Nhật mang hạt trà từ Trung Hoa về, dùng trong giờ tọa thiền để giữ tỉnh thức. Qua hàng trăm năm, hành động uống trà dần được nâng lên thành nghi thức tĩnh tâm, nơi mỗi cử chỉ – rửa chén, rót nước, nâng tay – đều được thực hiện với sự chú tâm tuyệt đối.
Đến thế kỷ 16, thiền sư Sen no Rikyū định hình nên Trà đạo như ta biết ngày nay. Ông không xem việc uống trà là để tận hưởng vị ngon, mà là để thực hành bốn nguyên tắc sống:
Hòa – Kính – Thanh – Tịch.
Hòa để sống thuận với người và với cảnh.
Kính để tôn trọng từng vật nhỏ bé quanh mình.
Thanh để gột rửa tạp niệm.
Và Tịch – là sự yên vắng ở tầng sâu nhất của tâm hồn.
Phòng trà truyền thống (chashitsu) chỉ rộng chừng bốn chiếu tatami, đủ cho ba người ngồi. Không có trang trí cầu kỳ. Không ánh sáng rực rỡ. Mỗi vật trong phòng – ấm, chén, hoa, cuộn thư họa – đều được chọn kỹ để hài hòa tuyệt đối. Khi khách bước qua cánh cửa thấp, họ phải cúi đầu – một động tác vừa thể hiện tôn trọng, vừa nhắc rằng mọi người đều bình đẳng trước chén trà.
Trong nghi lễ, mọi chuyển động đều có ý nghĩa. Người chủ trà cầm ấm bằng tay trái, xoay cổ tay ba lần, đặt muỗng tre xuống nhẹ đến mức không phát ra tiếng. Không ai được làm gì tùy tiện. Thậm chí, hơi thở cũng có nhịp điệu riêng – chậm, sâu, hòa với tiếng nước sôi.
Người Nhật gọi triết lý này là ichigo ichie – “mỗi cuộc gặp chỉ xảy ra một lần trong đời”. Nghĩa là, mỗi tách trà, mỗi buổi gặp, mỗi hơi thở – đều là duy nhất. Một khi khoảnh khắc trôi qua, nó không bao giờ lặp lại.
Điều đáng chú ý là không có ai “uống” theo nghĩa thông thường. Không có hớp vội, không có nhấp môi để thưởng vị. Mỗi người nâng chén, ngắm màu nước, hít hương trà, cảm nhận hơi nóng lan vào lòng bàn tay. Chỉ khi tâm đã lắng, mới đưa chén lên môi. Uống, lúc ấy, không còn là tiêu thụ – mà là thiền động.
Ngày nay, giữa nhịp sống nhanh, Trà đạo vẫn tồn tại như một nghệ thuật sống chậm. Ở nhiều thành phố Nhật, người ta vẫn học cách rửa chén, gấp khăn, cúi đầu, rót nước – những việc tưởng nhỏ nhưng chứa đựng sự tỉnh thức sâu sắc. Có lẽ vì thế mà trong tiếng Nhật, “uống trà” (ocha o nomu) không chỉ là hành động, mà còn là một cách hiện diện.
Nhìn lại, điều kỳ lạ là: chính trong những điều tưởng nhỏ nhặt nhất – pha trà, cắm hoa, lau chén – người Nhật lại tìm thấy chiều sâu của tâm linh. Khi ta sống quá nhanh, mọi thứ trở thành thói quen. Nhưng trong Trà đạo, mỗi chuyển động lại là một lời nhắc nhẹ về vô thường: hơi nóng rồi sẽ nguội, hương trà rồi sẽ tan, như đời người – chỉ có khoảnh khắc này là thật.
Có người nói rằng, trong phòng trà, người Nhật không uống trà, mà uống sự tĩnh lặng. Và có lẽ, chính thứ “nước vô vị” ấy mới là điều khiến con người thời nay khát khao nhất.