Bạn có lẽ từng nghĩ xương rồng “không có lá”, chỉ có những chiếc gai nhọn mọc chi chít. Thực ra, gai chính là lá đã biến dạng qua hàng triệu năm tiến hóa.
Ở những họ hàng xa xưa của xương rồng, chẳng hạn chi Pereskia, cây vẫn giữ nguyên những chiếc lá xanh to, giống như các loài cây thường thấy. Nhưng khi môi trường trở nên khô hạn, lá rộng trở thành gánh nặng: chúng bốc hơi nước quá nhanh dưới nắng gắt. Dần dần, qua nhiều thế hệ, lá co lại, mô quang hợp thu hẹp, cuối cùng chỉ còn trơ thành những chiếc gai cứng. Thân cây mới đảm nhận vai trò quang hợp.
Điều này nghe có vẻ ngược đời: thay vì lá làm nhiệm vụ sản xuất năng lượng, ở xương rồng, chính phần thân mọng nước mới là “nhà máy xanh”. Lớp vỏ dày của thân chứa nhiều mô giàu diệp lục, đủ sức hấp thu ánh sáng mặt trời. Không chỉ thế, xương rồng còn áp dụng chiến lược quang hợp CAM: hút khí CO₂ vào ban đêm khi mát mẻ, cất giữ dưới dạng acid, rồi ban ngày mới đem ra dùng. Nhờ vậy, cây giảm tối đa lượng nước mất đi.
Gai – những chiếc lá biến dạng – vẫn giữ vai trò quan trọng: chúng tạo bóng mát che bề mặt thân, làm giảm nhiệt độ, hạn chế thoát hơi nước, và còn là hàng rào chống lại động vật khát nước muốn ăn phần thịt mọng bên trong.
Không phải loài xương rồng nào cũng mất lá hoàn toàn. Nhiều loài vẫn ra lá nhỏ khi còn non, rồi rụng đi khi trưởng thành. Đây chính là bằng chứng cho thấy lá không “biến mất” hoàn toàn, mà chỉ thay đổi hình dạng và chức năng để thích nghi.
Nếu nhìn kỹ, bạn sẽ thấy ở mỗi chiếc gai có một vùng nhỏ phình ra gọi là “areole”. Chính từ đó, gai mọc ra – khác hẳn so với cách cành lá phát triển ở các loài cây khác. Đây được coi là một trong những đặc điểm tiến hóa độc đáo nhất của họ xương rồng.
Thế nên, mỗi khi nhìn một cây xương rồng đầy gai, hãy nhớ rằng bạn đang thấy một “câu chuyện biến hình” ngoạn mục của lá cây. Thứ từng là tấm bạt xanh để hứng nắng, nay trở thành vũ khí và áo giáp giúp cả họ thực vật tồn tại trên sa mạc khắc nghiệt hàng triệu năm.