Giữa đại dương mênh mông, một tiếng huýt vang lên – cao, ngân dài và lặp lại theo một nhịp rất riêng. Vài cây số xa, một con cá heo khác lập tức đáp lại bằng đúng chuỗi âm thanh ấy. Không phải tiếng kêu bản năng, cũng không phải tín hiệu kêu cứu. Đó là “tên riêng” – âm thanh định danh của từng cá thể, vang giữa biển khơi như cách con người gọi nhau bằng tên.
Hiện tượng này được các nhà sinh vật học gọi là “signature whistle”, tức tiếng huýt riêng. Từ những năm 1980, nhóm nghiên cứu của Vincent Janik và Stephanie King (Đại học St Andrews, Scotland) đã ghi âm hàng nghìn tiếng huýt của cá heo mũi chai (bottlenose dolphin) ngoài khơi Florida. Họ phát hiện rằng, mỗi cá thể cá heo tạo ra một chuỗi âm thanh đặc trưng, giữ nguyên suốt đời – giống như giọng nói lẫn tên riêng ở người. Khi một con huýt lên, những con khác sao chép chính xác tiếng huýt đó để gọi nó. Và đáng kinh ngạc, cá heo chỉ phản ứng khi nghe đúng “tên” của mình, dù âm thanh được phát qua loa, không hề có đồng loại thật sự xung quanh.
Nói cách khác, giữa những tiếng vọng liên hồi của biển sâu, mỗi con cá heo biết rõ ai đang gọi mình.
Các thí nghiệm gần đây cho thấy chúng còn dùng “tên” để duy trì liên lạc khi di chuyển xa đàn. Một nhóm cá heo tách bầy vẫn có thể gọi nhau bằng cách huýt đúng tiếng hiệu của từng con. Khi gặp nhóm lạ, chúng thậm chí “giới thiệu” tên – một hành vi giao tiếp mà trước đây người ta chỉ thấy ở loài người.
Đến năm 2025, nghiên cứu mới đăng trên Phys.org tiết lộ rằng những tiếng huýt riêng này không chỉ truyền danh tính mà còn chứa thông tin cảm xúc. Khi cá heo căng thẳng, nhịp và cao độ tiếng huýt thay đổi – tương tự cách giọng người trầm xuống khi buồn. Một nghiên cứu khác (2023, PMC10318978) cho thấy các cá heo mẹ điều chỉnh tiếng huýt riêng khi con non ở gần: chúng tăng cao độ và kéo dài giai điệu, gần giống hiện tượng motherese – giọng “nựng con” mà người mẹ loài người vẫn dùng.
Điều này khiến nhiều nhà khoa học tin rằng cá heo đang ở rất gần ngưỡng của “ngôn ngữ có tính biểu tượng”: âm thanh không chỉ mang cảm xúc mà còn mang nghĩa.
Không có loài động vật nào khác, kể cả tinh tinh hay quạ, được ghi nhận có hành vi gọi tên cá thể khác một cách nhất quán như vậy. Tinh tinh có tiếng kêu báo hiệu mối nguy hay thức ăn, nhưng âm thanh đó hướng đến hành động, không phải ai đó. Còn cá heo thì khác – chúng gọi “người” chứ không chỉ gọi “việc”.
Trong thế giới loài người, việc có tên giúp ta tồn tại như một cá thể riêng biệt trong ký ức người khác. Với cá heo, có lẽ cũng vậy. Giữa đại dương mịt mù, “tên” chính là sợi dây giữ đàn cá không tan biến giữa tiếng vọng vô tận.
Nhưng “tên” của cá heo không cố định tuyệt đối. Khi một con mất đi, tiếng huýt của nó đôi khi vẫn vang lại trong nhóm – các con khác huýt lại, như một dạng tưởng nhớ. Hành vi này không dễ chứng minh là “thương tiếc”, nhưng ít nhất, nó cho thấy ký ức xã hội của loài này mạnh mẽ hơn ta tưởng.
Các nhà sinh học thần kinh cho rằng, khả năng nhận biết tiếng huýt của bản thân chứng tỏ cá heo có ý thức về “cái tôi” – điều chỉ thấy ở vài loài rất thông minh như người, quạ, hay voi. Khi một sinh vật biết mình là ai, và biết gọi tên kẻ khác, nghĩa là nó đã vượt qua ranh giới giữa phản xạ và tư duy biểu tượng.
Giữa sóng nước, những âm thanh lặp đi lặp lại ấy không phải chỉ để tìm bạn, mà là một dạng ký ức sống động của cộng đồng.
Có lẽ, loài người và loài cá heo – hai sinh vật cách nhau hàng chục triệu năm tiến hóa – lại gặp nhau ở cùng một điểm: chúng ta đều sợ bị lạc, và học cách gọi tên nhau để không biến mất giữa thế giới này.