Bạn có thể không tin, nhưng cây cối cũng có khái niệm “người thân”. Và khi ở gần họ hàng, một số loài sẽ cư xử khác hẳn — như thể chúng biết ai là máu mủ.
Thí nghiệm đầu tiên hé lộ điều này được thực hiện với cây Cakile edentula, một loài thân thảo vùng biển. Khi được trồng cạnh cây “xa lạ”, rễ của chúng vươn dài ra như muốn giành lấy từng chút tài nguyên. Nhưng nếu ở cạnh cây cùng mẹ, rễ lại thu lại, nhường chỗ. Không phải vì yếu đi — mà vì dừng cạnh tranh.
Hành vi ấy lặp lại ở nhiều loài khác, từ Arabidopsis thaliana đến lúa. Cây có thể phân biệt họ hàng bằng tín hiệu hóa học từ rễ — gọi là exudates. Mỗi cây tiết ra một hỗn hợp khác nhau. Khi rễ chạm phải “mùi quen”, cây nhận ra: đây là người nhà. Và phản ứng tự nhiên là… bớt tranh giành.
Không chỉ dưới đất, trên mặt lá cũng có dấu hiệu nhận họ. Một số loài thay đổi cách xoè lá khi ở cạnh họ hàng — để tránh che ánh sáng của nhau. Như thể chúng học cách sống chung mà không giẫm chân lên nhau.
Còn sâu hơn nữa là mạng nấm mycorrhiza — một hệ thống liên kết ngầm nối rễ cây này sang rễ cây khác. Qua đó, cây cùng họ có thể truyền tín hiệu, chia sẻ chất dinh dưỡng, hoặc thậm chí cảnh báo nhau về sâu bệnh. Những dòng chảy ấy vô hình, nhưng rất thật.
Ý tưởng về “cây có họ hàng” không chỉ là lãng mạn sinh học. Trong thực tế, các nhà nông học bắt đầu thử nghiệm trồng các giống cây cùng huyết thống gần nhau, để tăng hợp tác và giảm cạnh tranh. Vườn trông có thể không khác, nhưng trong đất là cả một mạng lưới phối hợp chặt chẽ — như một đại gia đình.
Dù vậy, giới nghiên cứu vẫn chưa thống nhất hoàn toàn. Một số loài cây không cho thấy phản ứng khác biệt với họ hàng. Thậm chí, trong điều kiện thiếu tài nguyên nghiêm trọng, một số cây vẫn tranh giành bất kể bên cạnh là ai. Điều này cho thấy: phản ứng “nhường họ hàng” không phải bản năng tuyệt đối, mà là sự lựa chọn có điều kiện — phụ thuộc môi trường, loài cây, và lịch sử tiến hoá riêng.
Tất nhiên, không phải loài cây nào cũng có khả năng nhận họ. Và cơ chế vẫn còn nhiều tranh luận. Nhưng điều chắc chắn là: có những sinh vật không mắt, không miệng, không tim — vẫn biết cách nhận ra “người thân” và chọn nhường phần ăn.
Nếu một cái cây cũng biết ai là ruột thịt, thì thế giới ngầm dưới chân ta có lẽ không hề vô cảm như ta từng nghĩ.