Sáng sớm, phố vừa kịp mở mắt, những chồng báo mới đã được xếp ngay ngắn bên hiên tiệm. Tờ báo còn hơi ấm, mùi mực in phảng phất xen lẫn hương cà phê đầu ngày. Có người thích áp tờ báo mới vào mặt, hít một hơi sâu để tận hưởng cái mùi quen thuộc ấy. Nhưng ít ai biết, có một thời, mùi đó đồng nghĩa với việc bạn đang hít vào thứ mà nếu phân tích ra, ai cũng giật mình.
Trong nhiều thế kỷ, mực in được chế từ hỗn hợp tưởng chừng đơn giản: bột màu đen từ than muội hoặc muội đèn, trộn với dầu lanh nấu sệt. Khi báo chí phát triển thành ngành công nghiệp, nhu cầu in ấn khổng lồ buộc người ta phải tìm nguyên liệu rẻ và nhanh khô hơn. Và thế là dầu mỏ trở thành “mạch máu” của mực in. Trong thứ dầu đặc quánh đó, không ít loại mực còn chứa các chất màu gốc kim loại như chì, crom, thậm chí hợp chất chrome orange sáng rực – đẹp mắt nhưng độc hại. Chúng bám chắc vào sợi giấy, bền màu suốt nhiều năm, và cũng âm thầm bám vào da, vào hơi thở của những công nhân nhà in.
Bạn có thể đã từng để môi chạm vào chúng – vô thức thôi – khi đọc báo trong lúc ăn sáng, hay khi gói đồ ăn vặt bằng giấy báo cũ. Thời ấy, không ai nghĩ lớp mực kia có thể ngấm vào thực phẩm, hoặc bay lên thành dạng khí mà phổi phải lọc. Chỉ đến khi những nghiên cứu độc chất xuất hiện, sự thật mới dần lộ diện: nhà in là nơi công nhân phải đối mặt nguy cơ nhiễm độc kim loại nặng, và mực báo cũ chứa những hợp chất bay hơi (VOCs) mà nay nghe tên thôi đã khiến người ta dè chừng.
Điều thú vị là bước ngoặt giải thoát không đến từ một phòng thí nghiệm công nghệ cao, mà từ một cánh đồng. Cuối thập niên 1970, khi tìm kiếm giải pháp an toàn hơn, các nhà in thử dùng dầu thực vật làm nền cho mực. Sau nhiều thử nghiệm, dầu đậu nành nổi lên như một ứng cử viên hoàn hảo: giữ màu rõ nét, tiết kiệm bột màu, khô vừa đủ nhanh và quan trọng nhất – không độc hại. Tờ báo đầu tiên in bằng mực đậu nành ra đời ở Mỹ vào đầu những năm 1980, và tới nay, hơn 90% báo in màu ở Mỹ đã chuyển sang loại mực này. Không còn mùi dầu mỏ hắc nồng, thay vào đó là mùi nhẹ nhàng, ít ai để ý – như thể sự an toàn cũng khiêm tốn hơn sự nguy hiểm.
Ngày nay, khi cầm một tờ báo, bạn ít khi nghĩ đến hành trình của những con chữ. Chúng vẫn đều đặn đưa tin, phân tích, kể chuyện. Nhưng đâu đó trong từng sợi giấy, còn ẩn một câu chuyện khác – câu chuyện của ngành in thoát khỏi bóng đen độc hại bằng một giải pháp tưởng chừng giản dị. Và có lẽ, đó là lời nhắc rằng những thứ tưởng vô hại quanh ta đều có thể mang một quá khứ phức tạp.
Ngày mai, khi lật tờ báo, hãy nhớ rằng mỗi dòng chữ không chỉ kể câu chuyện trên mặt giấy, mà còn kể cả hành trình tự giải thoát khỏi chính mình.