Bạn từng đang đi ngoài phố, bất chợt một làn gió đưa tới mùi của một quán bánh mì nướng, và trong khoảnh khắc, bạn không còn ở đó nữa. Bạn ở sân sau nhà tuổi thơ, đang cầm chiếc bánh nóng hổi, tay dính chút bơ, nghe tiếng ai đó gọi vào ăn cơm.
Kỳ lạ ở chỗ: mắt bạn vẫn thấy phố, tai vẫn nghe tiếng xe, nhưng tâm trí đã trượt khỏi hiện tại. Mùi hương không xin phép bạn để mở cánh cửa ký ức. Nó chỉ mở.
Trong não, khứu giác được nối thẳng tới vùng hippocampus – nơi lưu giữ ký ức, và amygdala – nơi gắn cảm xúc cho từng ký ức ấy. Những sợi dây này ngắn đến mức mùi hương gần như bỏ qua “cửa kiểm duyệt” của lý trí. Thị giác hay thính giác phải vòng vèo qua nhiều trạm trung gian, còn mùi thì đi đường tắt.
Bởi thế nên khi nghe lại một bài hát cũ, bạn có thể nhớ ra chuyện xưa, nhưng thường chỉ là nhớ. Còn khi ngửi thấy một mùi từng quen thuộc, bạn không chỉ nhớ – bạn sống lại. Thời gian co lại như sợi dây cao su, kéo bạn về một buổi chiều nắng hắt qua khung cửa, một chuyến xe khách ngột ngạt, hay mái tóc của ai đó khi đứng gần.
Các nhà khoa học gọi đây là “hiệu ứng Proust”, theo tên nhà văn Pháp từng viết về một chiếc bánh madeleine nhúng trà làm ông sống lại cả tuổi thơ. Nhưng sự thật là ai cũng có một “madeleine” của riêng mình – chỉ cần mùi đúng, thời gian lập tức mất tính tuyến tính.
Điều thú vị là những ký ức khơi gợi bằng mùi hương thường sắc nét và đầy cảm xúc hơn ký ức gợi bằng giác quan khác. Có lẽ vì mùi gắn với khoảnh khắc nguyên sơ: bầu không khí, cảm giác trong người, thậm chí cả nhịp tim lúc đó. Mùi không chỉ tái dựng cảnh, nó tái dựng người bạn từng là.
Nhưng chính vì vậy, mùi hương cũng nguy hiểm. Một mùi nước hoa có thể khiến ai đó mỉm cười suốt cả ngày, hoặc làm họ lặng đi, bứt rứt không rõ nguyên nhân. Thời gian khi bị mùi hương đánh lừa, không chỉ đưa ta về quá khứ đẹp đẽ – nó có thể kéo ta về những ngày mình từng muốn quên.
Có lẽ, đây là một trong những phép màu hiếm hoi mà não giữ lại từ thời xa xưa. Khi chưa có máy ảnh hay nhật ký, chúng ta lưu ký ức vào hương của khói bếp, mùi mưa rơi, mùi da của người mình yêu. Và đôi khi, chỉ cần một thoáng hít vào, ta thấy mình không già đi một ngày nào.