Chúng ta đang sống trong thời đại có thể thấy hàng trăm khuôn mặt mỗi ngày — nhưng lại hiểu ngày càng ít cảm xúc thật phía sau chúng. Trên mạng xã hội, nụ cười được lọc qua lớp hiệu ứng, ánh mắt bị cắt khỏi ngữ cảnh, còn giọng nói bị thay bằng biểu tượng cảm xúc. Dường như chúng ta biết nhiều người hơn bao giờ hết, nhưng lại hiểu họ kém đi.
Một nhóm nghiên cứu tại Đại học Milano (Scarpulla và cộng sự, 2023) đã thử kiểm chứng điều đó. Họ đo “khả năng nhận diện cảm xúc” — kỹ năng cho biết bạn có thể đoán chính xác cảm xúc người khác chỉ qua gương mặt — và so sánh với thói quen dùng mạng xã hội. Kết quả thật lạ: những người dùng mạng xã hội chủ động nhiều hơn (đăng, bình luận, tương tác thường xuyên) lại có khả năng đọc cảm xúc kém hơn. Còn những người ít dùng, hoặc chỉ xem lướt qua, giữ kỹ năng này tốt hơn.
Một nghiên cứu khác năm 2022 về “Problematic Internet Use” (tức sử dụng Internet/mạng xã hội quá mức) cũng cho kết quả tương tự: nhóm sử dụng quá mức nhận diện biểu cảm khuôn mặt kém hơn hẳn nhóm bình thường. Càng dành nhiều thời gian trước màn hình, não càng “lười” phân tích tín hiệu cảm xúc thực.
Điều đó hợp lý hơn ta tưởng. Bởi khả năng đọc cảm xúc không phải bẩm sinh — nó là kỹ năng được rèn bằng tiếp xúc trực tiếp. Trẻ em học hiểu cảm xúc qua ánh mắt cha mẹ, người lớn duy trì nó qua trò chuyện, gặp gỡ, va chạm. Khi tương tác bị thay bằng bình luận, não không còn cơ hội “tập thể dục cảm xúc” như trước.
Một tổng hợp nghiên cứu khác (Piccerillo & Di Gennaro, 2024) cũng cho thấy: mức độ sử dụng mạng xã hội cao thường đi kèm với điểm “trí tuệ cảm xúc” (emotional intelligence) thấp hơn — nghĩa là khó nhận biết, hiểu và điều chỉnh cảm xúc của bản thân lẫn người khác. Nói cách khác, ta biết nói nhiều hơn, nhưng cảm ít hơn.
Dù vậy, khoa học cũng cảnh báo rằng mối liên hệ này không tuyệt đối. Một đánh giá lớn hơn (UC Press, 2024) cho thấy chưa có bằng chứng thống nhất rằng mạng xã hội trực tiếp làm giảm khả năng đọc cảm xúc. Có thể vấn đề không nằm ở “số giờ dùng mạng”, mà ở chỗ mạng xã hội thay thế loại tương tác mà não cần để duy trì khả năng đồng cảm. Không phải ai ít dùng mạng xã hội cũng đọc cảm xúc tốt, nhưng người giữ thói quen gặp gỡ thật thường giữ được “cảm biến người khác” tốt hơn.
Cơ chế thần kinh đằng sau khá rõ ràng. Vùng não xử lý cảm xúc (amygdala, insula, anterior cingulate cortex) phản ứng mạnh khi ta thấy ánh mắt thật, nghe giọng thật, chạm vào người khác. Nhưng khi nhìn vào hình ảnh ảo hay biểu tượng cảm xúc, mức kích hoạt thần kinh giảm đáng kể. Nghĩa là não không “tập” phản ứng cảm xúc thực nữa. Giống như cơ bắp, khi không dùng, nó teo đi.
Vì thế, có thể nói rằng “người ít dùng mạng xã hội lại đọc cảm xúc tốt hơn” không phải vì họ sinh ra nhạy cảm hơn, mà vì họ vẫn giữ được môi trường rèn luyện cảm xúc thật. Họ vẫn nghe hơi thở trong câu chuyện, nhìn ánh mắt đổi sắc, cảm được độ ngập ngừng của một nụ cười. Những thứ mạng xã hội không bao giờ chuyển tải hết — và cũng không cố làm thế.
Thế giới số cho ta khả năng nói chuyện với cả trăm người cùng lúc, nhưng lại khiến ta quên cách nhìn một người trong im lặng. Có lẽ vì thế mà khả năng đọc cảm xúc đang trở thành một kỹ năng quý hiếm — như một giác quan đang dần mòn đi.
Hóa ra, để hiểu người khác, đôi khi không cần biết nhiều hơn, mà chỉ cần nhìn lâu hơn.