Có những cái chết trông giả đến mức khiến chúng ta bật cười. Một con chuột nằm ngửa, chân duỗi thẳng, bất động như tượng. Một con rắn xoắn mình rồi nằm im, miệng hé mở, lưỡi thè ra như vừa trút hơi thở cuối cùng. Nhưng chỉ cần bạn quay lưng lại – chúng vụt dậy và chạy biến.
Giả chết. Một hành vi nghe có vẻ đơn giản, nhưng hóa ra lại là một trong những chiến thuật sinh tồn lâu đời và hiệu quả nhất mà tự nhiên từng tạo ra.
Tên khoa học của nó là thanatosis – bắt nguồn từ Thần Chết trong thần thoại Hy Lạp. Và điều đáng ngạc nhiên là hành vi này không chỉ phổ biến ở côn trùng, bò sát hay chim chóc, mà còn ở những loài có vú, thậm chí cả con người trong những trạng thái cực đoan. Từ thằn lằn, gà, thỏ, đến opossum – loài thú có túi ở châu Mỹ nổi tiếng đến mức hành vi này được gọi luôn là “chơi opossum” (play dead).
Tại sao lại là giả chết mà không bỏ chạy hay chống trả? Vì trong nhiều trường hợp, chết là lựa chọn an toàn hơn sống. Một kẻ săn mồi thích đuổi theo con mồi còn sống – chúng bị kích thích bởi chuyển động. Khi con mồi bất động, sự hứng thú giảm đi. Một số kẻ săn mồi còn tránh ăn xác chết vì lo sợ bệnh tật. Và trong thế giới hoang dã, chỉ cần vài giây lưỡng lự ấy là đủ để thoát thân.
Không chỉ vậy, nhiều loài còn làm cho cái chết trông “thuyết phục” hơn: tiết ra mùi thối như xác rữa, co giật nhẹ, thậm chí rỉ máu giả. Một con rắn Hognose có thể lật ngửa bụng trắng, thè lưỡi ra và… nôn ra máu. Tất cả để thuyết phục kẻ thù rằng: “Tôi đã chết, và tôi chẳng ngon lành gì đâu.”
Cái hay của chiến thuật này là: nó không đòi hỏi sức mạnh, tốc độ hay vũ khí. Chỉ cần biết khi nào nên bất động. Đó là một nghệ thuật tinh vi – chọn đúng thời điểm để không làm gì cả.
Và đây là điều khiến nó trở nên rất con người: trong những hoàn cảnh căng thẳng tột độ, khi ta bị đe dọa vượt mức chịu đựng, cơ thể con người đôi khi cũng rơi vào trạng thái tê liệt – như thể đang giả chết. Phản ứng này không phải là hèn nhát. Nó là một phần của hệ thống sinh tồn cổ xưa mà ta thừa hưởng từ tổ tiên.
Giả chết, xét cho cùng, không phải là đầu hàng. Nó là một cách lẩn vào bóng tối, chờ cơn nguy qua đi. Một chiến thuật thụ động nhưng không cam chịu – như thể tự nhiên cũng biết: có lúc, sống sót nghĩa là đừng làm gì cả.