Trên nền đất ẩm của rừng nhiệt đới, một hàng kiến nối dài như một dòng chảy không ngừng. Mỗi con khiêng một mảnh lá xanh to gấp nhiều lần cơ thể, giơ cao như cánh buồm tí hon. Tưởng như chúng đang vận chuyển thức ăn về tổ, nhưng sự thật, những chiếc lá này sẽ không bao giờ được ăn trực tiếp.
Bên dưới lớp đất, sâu trong mạng hầm tối, tồn tại một thế giới khác: những “vườn nấm” trắng mịn, ẩm ướt, được kiến chăm sóc kỹ lưỡng. Những mảnh lá kia sẽ được nghiền nhỏ, trộn với nước bọt, trải thành nền để một loài nấm duy nhất — Leucoagaricus gongylophorus — mọc lên. Nấm này không thể sống thiếu kiến, và đổi lại, cung cấp cho đàn những “gongylidia” — cấu trúc giàu đường và protein, vừa là thức ăn, vừa là nhiên liệu duy trì hàng triệu cá thể.
Nông nghiệp của kiến cắt lá không hề đơn giản. Chúng làm cỏ, loại bỏ phần nấm bị bệnh, và điều chỉnh độ ẩm bằng cách mở hay đóng các lối thông khí trong tổ. Trên cơ thể chúng sống những vi khuẩn Pseudonocardia tiết ra chất kháng sinh tự nhiên, ngăn chặn nấm ký sinh Escovopsis phá hoại vườn. Một số vi khuẩn khác, như Klebsiella, còn cố định nitơ từ không khí, bón thêm dinh dưỡng cho đất — một kỹ thuật mà loài người phải mất hàng nghìn năm mới học được.
Mối quan hệ cộng sinh này đã tồn tại ít nhất 50 triệu năm. So với “cách mạng nông nghiệp” của con người chỉ mới 10.000 năm, kiến là những nông dân lâu đời vượt xa chúng ta về thời gian. Mỗi ngày, chúng duy trì vườn nấm quanh năm, bảo tồn giống nấm khi lập tổ mới, và truyền lại bí quyết qua hàng trăm thế hệ.
Nhìn từ bên ngoài, một con kiến tha lá có vẻ chỉ đang tìm bữa ăn cho riêng mình. Nhưng thực chất, nó là một mắt xích trong cả một nền nông nghiệp thu nhỏ: có quy trình sản xuất, quản lý mùa vụ, bảo vệ mùa màng, thậm chí cả “công nghệ sinh học” vi khuẩn.
Khi con người mới biết trồng trọt 10.000 năm trước, thì dưới lòng đất của rừng nhiệt đới, đã có những nông dân tí hon cần mẫn hơn thế hàng triệu năm. Và có lẽ, nếu có thể nhìn ngược lại chúng ta, chúng sẽ mỉm cười: nghề nông đâu phải là phát minh riêng của loài người.