Bạn bước vào một con hẻm lát đá ở một thành phố cổ châu Âu. Hai bên là tường nhà cao, khép sát đến mức chỉ cần dang tay ra là chạm cả hai bên. Ánh sáng lọt xuống thành từng vệt mỏng như sợi chỉ, tiếng bước chân dội lại từ những viên đá đã mòn vẹt vì hàng trăm năm qua bao thế hệ đã đi qua đây. Bạn phải nghiêng vai để tránh người đối diện, và tự hỏi: tại sao người ta lại xây đường hẹp đến thế?
Ở Stockholm, giữa khu phố cổ Gamla Stan, có một con ngõ tên Mårten Trotzigs Gränd, đoạn hẹp nhất chỉ khoảng 90 cm. Ở nhiều thị trấn trung cổ khác, từ Ý, Tây Ban Nha đến Anh, không thiếu những con đường mà hai chiếc xe đạp cũng khó lách qua nhau. Nhưng đây không phải là lỗi quy hoạch hay dấu vết của một thời “kém phát triển” — nó là kết quả của cách con người từng sống, từng xây và từng bảo vệ thành phố.
Hãy quay ngược về vài trăm năm trước. Khi đó, hầu hết các thành phố lớn ở châu Âu đều được bao quanh bởi tường thành để chống xâm lược. Bên trong, diện tích quý giá đến từng mét vuông. Đường phố không cần rộng — chúng chỉ cần vừa đủ cho người đi bộ, đôi khi cho một con ngựa kéo xe. Nhà cửa được xây sát nhau, ngõ ngách mọc lên theo dòng chảy tự nhiên của đời sống, chứ không phải từ bản vẽ quy hoạch. Không gian công cộng ít, nên các con đường vừa là lối đi, vừa là nơi buôn bán, trò chuyện, thậm chí phơi quần áo.
Vào thời đó, không ai hình dung được về ô tô, xe buýt hay giao thông cơ giới. Việc làm đường rộng chỉ để phòng xa là một khái niệm vô nghĩa. Thành phố như một cơ thể sống, co cụm trong lớp vỏ tường thành để giữ hơi ấm và an toàn. Mỗi con đường hẹp là một mạch máu nhỏ, dẫn dòng người từ quảng trường chính ra các ngõ sâu hun hút.
Đến thế kỷ 19, khi công nghiệp hóa bùng nổ và giao thông cơ giới xuất hiện, nhiều thành phố bắt đầu cảm thấy “chật thở”. Paris dưới thời Georges-Eugène Haussmann đã trở thành biểu tượng của việc cải tạo đô thị: hàng loạt hẻm nhỏ bị phá bỏ, nhường chỗ cho những đại lộ thẳng tắp, thoáng đãng, vừa để thông gió, vừa để quân đội dễ dàng di chuyển. Nhưng ở nhiều nơi khác, nhất là khu phố cổ, những con đường hẹp vẫn được giữ nguyên như một phần hồn của thành phố.
Điều nghịch lý là, giữa thời đại mà ai cũng thích không gian rộng, các con đường hẹp lại trở thành điểm thu hút. Khách du lịch tìm đến đó để “chạm” vào quá khứ, để cảm nhận sự gần gũi hiếm thấy của một thành phố buộc con người phải đi chậm, tránh nhau, nhìn vào mắt nhau. Các nghiên cứu giao thông hiện đại còn cho thấy, đường nhỏ khiến xe chạy chậm lại, giảm tai nạn, và người đi bộ cảm thấy an toàn hơn.
Nếu những đại lộ là nơi phô diễn quyền lực và sự giàu có, thì những con đường hẹp là nơi giữ lại những bí mật nhỏ. Chúng không mời gọi bạn băng qua thật nhanh, mà thì thầm: hãy bước chậm, hãy để tiếng giày vang lên và cảm nhận từng viên đá dưới chân.
Có những con đường, dù chỉ đủ cho hai người đi sát vai, vẫn chở nổi cả vài thế kỷ ký ức. Và khi bạn bước qua, từng bức tường hai bên sẽ kể lại câu chuyện của thời gian — không bằng lời, mà bằng khoảng cách vừa đủ để bạn cảm thấy mình đang ở rất gần.