Có một điều kỳ lạ mà nếu không ai nói ra, ta chẳng bao giờ để ý: mắt không biết mình đang nhìn gì.
Chúng chỉ là hai chiếc cửa sổ, tiếp nhận ánh sáng, chứ không hiểu gì về cảnh vật phía trước. Toàn bộ quá trình biến ánh sáng thành thế giới quen thuộc – với đường phố, gương mặt, màu sắc, chuyển động – đều xảy ra ở phía sau trán ta, trong một mớ mô mềm gọi là não.
Kỳ lạ hơn nữa: ngay cả khi mắt ta nhìn thấy một vật, não vẫn có thể từ chối cho ta “thấy” nó.
Có một thí nghiệm cổ điển: người tham gia được yêu cầu nhìn vào giữa màn hình, nơi có một dấu cộng nhỏ. Một chữ hiện ra ở bên trái. Rồi biến mất. Họ không thấy gì. Nhưng khi được quét não, vùng xử lý thị giác vẫn phát sáng – tức là mắt đã thấy, chỉ có não là chưa cho hiển thị. Giống như camera ghi hình nhưng người biên tập không cho phát sóng.
Không dừng lại ở đó. Não còn có thể tự chế nội dung hình ảnh nếu thiếu dữ liệu. Điểm mù là ví dụ điển hình: có một vùng trên võng mạc không có tế bào cảm quang, tức là “mù” hoàn toàn. Nhưng ta chưa từng thấy lỗ hổng nào trong tầm nhìn, vì não đã lén lấp đầy bằng phần cảnh vật xung quanh. Nó không hỏi ý ta. Nó cứ tự làm.
Tất cả những điều này dẫn tới một kết luận ngược đời: ta không thật sự nhìn bằng mắt. Ta nhìn bằng bộ não đã qua huấn luyện – huấn luyện bởi ký ức, kinh nghiệm, định kiến, mong đợi.
Đó là lý do hai người cùng nhìn một bức tranh mà thấy hai điều khác nhau. Một người thấy nỗi buồn. Người kia thấy sự tự do. Đó là lý do một ảo ảnh thị giác có thể khiến cả căn phòng như xoay tròn, dù mắt không hề bị lỗi.
Và đó cũng là lý do vì sao, khi ta buồn, thế giới dường như tối hơn. Không phải vì ánh sáng giảm đi. Mà vì não đã giảm độ sáng chủ quan. Nó bẻ cong hình ảnh, vì nó không vô tư như ta tưởng.
Cái ta thấy, chưa chắc là thật. Chỉ chắc là thật với chính ta, ở khoảnh khắc đó. Một lát sau thôi, khi tâm trạng thay đổi, mọi thứ có thể đổi màu.
Cái thật không nằm ở ngoài kia. Nó nằm giữa hàng tỉ nếp nhăn não bộ, nơi ánh sáng được diễn dịch thành cảm giác, ký ức, cảm xúc và quyết định. Một vùng tối mềm, nơi thế giới được dựng lại từng mili giây như một bộ phim trực tiếp không ai biết rõ kịch bản.
Ta không nhìn để thấy. Ta nhìn để hiểu – mà hiểu thì luôn mang tính cá nhân.
Thế nên có lẽ, thay vì hỏi “Tôi đang thấy gì?”, sẽ thú vị hơn nếu ta tự hỏi: “Não tôi đang kể lại điều gì thông qua hình ảnh kia?”
Và có thể, điều đó quan trọng hơn nhiều so với thứ được gọi là sự thật khách quan.