Giữa làn nước lặng, nơi ánh sáng chỉ còn là những vệt mờ xanh xám, một con cá bỗng dừng lại. Nó há miệng thật rộng, chậm rãi, như thể nuốt lấy một khoảng trống. Chưa đầy vài giây sau, một con khác cũng làm y hệt, rồi một con nữa. Cả đàn vẫn bơi chậm, nhưng miệng chúng lần lượt mở ra, đóng lại, như một chuỗi ngáp thầm lặng lan dọc dòng chảy.
Con người đã quá quen với hiện tượng “ngáp lây” — nhìn ai đó ngáp, ta cũng muốn ngáp theo. Nhưng chuyện ấy diễn ra giữa những sinh vật không mí mắt, không buồn ngủ theo kiểu ta thì sao? Hóa ra, ở một số loài cá, “ngáp” không liên quan đến mệt mỏi, mà là một tín hiệu xã hội kỳ lạ.
Ngáp ở cá trông không khác mấy so với ở người: miệng mở lớn, kéo dài vài giây, đôi khi kèm động tác hơi uốn thân. Ban đầu, các nhà khoa học nghĩ đây chỉ là cách cá điều chỉnh mang hoặc lấy thêm oxy. Nhưng nghiên cứu gần đây ở cá ngựa vằn đã làm thay đổi suy nghĩ đó. Khi một con cá ngựa vằn ngáp, đồng loại xung quanh cũng ngáp theo, dù điều kiện nước và oxy vẫn bình thường. Hiện tượng này lặp lại đủ nhiều để loại bỏ khả năng “ngẫu nhiên”.
Không chỉ ở cá ngựa vằn, hiện tượng ngáp trước khi thay đổi trạng thái hoạt động cũng được ghi nhận ở cá hồi suối trắng. Chúng ngáp ngay trước khi chuyển từ trạng thái nghỉ sang bơi nhanh hoặc tấn công mồi. Điều này khiến giả thuyết “ngáp là tín hiệu chuẩn bị” được quan tâm: có thể đó là cách cả nhóm đồng bộ hành động, giống như dàn nhạc đồng loạt hít một hơi trước khi vào nhịp.
Nghe có vẻ ngược đời: dưới làn nước lạnh, những sinh vật tưởng như chỉ bơi theo bản năng lại có một hình thức giao tiếp phi âm thanh, tinh tế và khó nhận ra. Ngáp lây ở người từng được cho là dấu hiệu của sự đồng cảm — nhưng ở cá, nó hé lộ rằng khả năng “lan truyền hành vi” có thể đã xuất hiện từ hàng trăm triệu năm trước, khi động vật có xương sống vẫn còn giới hạn ở dưới nước.
Các nhà nghiên cứu vẫn chưa chắc cơ chế thần kinh đằng sau ngáp lây ở cá là gì. Họ chỉ biết rằng nó không đơn thuần là phản xạ hô hấp, mà có yếu tố nhận biết và phản ứng với hành vi của đồng loại. Điều này khiến người ta phải nhìn lại: có thể, những hành vi mà ta tưởng là “văn minh” hay “đặc trưng loài người” thực ra chỉ là biến thể mới của những tín hiệu xã hội rất cổ xưa.
Hãy thử hình dung: hàng triệu năm trước, trong một dòng sông nguyên thủy, một con cá bất chợt há miệng. Khoảnh khắc đó lan ra cả đàn, như một làn sóng vô hình. Không âm thanh, không ánh sáng — chỉ là một cử động nhỏ, nhưng đủ để cả nhóm cùng chuyển mình, sẵn sàng cho điều sắp tới. Và biết đâu, trong một lần ngáp vô thức của mình, ta vừa tái hiện lại một mảnh ký ức của đại dương xa xưa ấy.