Một con cá nhỏ bơi giữa hai đàn: một bên có ba con, bên kia là bốn. Nó dừng lại chốc lát, rồi nghiêng người sang phía đông hơn. Quyết định ấy, thoạt nhìn như bản năng. Nhưng các nhà khoa học nghi ngờ — có thể nó vừa đếm.
Trong thế giới tự nhiên, sinh tồn không phải chuyện phức tạp. Nhưng không đơn giản đến mức ai cũng làm được. Với loài cá, việc chọn đúng đàn đông hơn có thể là sự khác biệt giữa sống sót hay trở thành mồi. Một mình thì dễ bị nhắm, còn nhập đàn đông là hòa vào đám đông — và tăng cơ hội sống.
Đáng ngạc nhiên là một số loài cá nhỏ như guppy, mosquitofish, hay cichlid thực sự có thể phân biệt số lượng từ 1 đến 4 một cách chính xác. Không cần đếm như con người, chúng sở hữu một hệ thần kinh đặc biệt gọi là “parallel individuation” — cho phép ghi nhớ và nhận diện từng cá thể nhỏ trong phạm vi rất hạn chế. Cũng giống như khi bạn nhìn vào bàn và biết ngay có ba cái ly, không cần đếm — cá cũng có thể làm vậy, tới một giới hạn nhất định.
Thí nghiệm cho thấy khi đặt hai đàn cá giả với số lượng khác nhau, những con cá nhỏ sẽ thường chọn bơi về phía đông hơn, ngay cả khi các yếu tố như kích thước, độ sáng hay chuyển động đã được làm cho giống nhau. Chúng thực sự đang so sánh số lượng — một khả năng từng được cho là chỉ có ở động vật có vỏ não phát triển.
Không dừng lại ở đó. Trong một nghiên cứu năm 2022, các nhà khoa học huấn luyện cá cichlid và cá đuối nước ngọt phân biệt màu sắc theo quy tắc đơn giản: màu xanh nghĩa là “cộng một”, màu vàng là “trừ một”. Sau vài lần huấn luyện, chúng bắt đầu chọn đáp án đúng — tức là không chỉ nhận biết được số lượng, mà còn hiểu và áp dụng quy luật biến đổi.
Tại sao một loài cá lại cần những khả năng đó?
Vì so sánh số lượng không phải là trò toán học. Đó là chiến lược sinh tồn. Khi cạnh tranh bạn tình, giành lãnh thổ, hoặc tránh né kẻ săn mồi, việc biết bên nào nhiều hơn, ít hơn — thậm chí thay đổi thế nào — là thông tin vô giá.
Điều lạ lùng là: con người từng nghĩ mình là sinh vật biết số đầu tiên. Nhưng hóa ra, thiên nhiên không cần ngôn ngữ để biết “ba nhiều hơn hai”. Cá không nói, nhưng vẫn “biết”.
Và khi một con cá nhỏ khẽ nghiêng mình về phía đàn đông hơn, nó không đơn thuần làm theo bản năng. Nó có thể vừa thực hiện một phép so sánh — chính xác, âm thầm, và tuyệt đối không khoe khoang.