Bạn cầm một thìa đất trong tay. Trông nó chẳng có gì đặc biệt, chỉ là những hạt nhỏ màu nâu, hơi ẩm và vụn vụn. Nhưng điều bạn không thấy mới là phần kỳ diệu nhất: ngay trong thìa đất bé nhỏ ấy đang sống nhiều sinh vật hơn cả số người hiện diện trên hành tinh này.
Các nhà khoa học đã tính toán rằng, chỉ trong một gram đất có thể chứa từ 10 triệu đến 1 tỷ vi sinh vật. Nếu tính cho một thìa cà phê đất, con số này dễ dàng vượt qua 8 tỷ người mà nhân loại hiện có. Trong lớp đất mỏng ấy ẩn giấu cả một thế giới vi mô: vi khuẩn, nấm, động vật nguyên sinh, virus và cả những nhóm cổ xưa như archaea. Đó là một thành phố ngầm, với số “cư dân” không ai có thể đếm hết.
Điều đáng kinh ngạc hơn là sự đa dạng. Một gram đất có thể chứa từ 2.000 đến 50.000 loài khác nhau, và nhiều nghiên cứu cho rằng con số thật sự có thể cao hơn hàng triệu. Mỗi loài đều có vai trò riêng, tham gia vào những chu trình mà ta đang phụ thuộc nhưng lại ít khi để ý. Nếu không có chúng, đất sẽ không còn màu mỡ, cây cối không thể mọc, và chuỗi thức ăn trên Trái Đất sẽ sụp đổ.
Chẳng hạn, có những vi khuẩn làm nhiệm vụ cố định nitơ từ không khí, biến nó thành dưỡng chất cho cây trồng. Có những loài nấm phân hủy lá mục, trả lại carbon và khoáng chất cho đất. Một số khác kiểm soát khí hậu bằng cách phát thải hoặc hấp thụ khí nhà kính. Nói cách khác, thìa đất bạn cầm trên tay chính là nền móng của hệ sinh thái toàn cầu, một hệ thống vận hành âm thầm nhưng quyết định sự sống còn của hành tinh.
Thế nhưng, chúng ta biết rất ít về thế giới ấy. Phần lớn vi sinh vật trong đất chưa thể nuôi cấy trong phòng thí nghiệm, nghĩa là chúng ta không thể quan sát trực tiếp. Những gì con người nghiên cứu được mới chỉ như soi qua một khe hở nhỏ vào vũ trụ bao la bên dưới chân mình. Có lẽ, những loài vi sinh vật chưa được khám phá ấy còn giữ chìa khóa cho nhiều câu hỏi lớn: từ cách cải thiện nông nghiệp, xử lý ô nhiễm cho đến phát triển thuốc kháng sinh mới.
Nếu nhìn theo góc độ so sánh, hình ảnh này càng gây ấn tượng: một thìa đất trong vườn nhà bạn có thể chứa số “dân cư” nhiều gấp hàng lần dân số toàn cầu. Thành phố Tokyo hay New York với hàng chục triệu người vẫn chỉ là “làng nhỏ” so với siêu đô thị vi sinh đang ẩn mình dưới mỗi bước chân.
Cái nghịch lý ở đây là: ta thường coi đất chỉ là nền để đứng, là thứ vô tri bị giẫm lên mỗi ngày. Nhưng thật ra, đất lại sống động và đông đúc hơn bất kỳ nơi nào khác trên Trái Đất. Đó là một “vũ trụ song song” mà mắt thường không bao giờ thấy, nhưng lại nuôi dưỡng chính thế giới mà ta đang sống.
Lần tới khi bạn cầm một thìa đất lên, hãy thử tưởng tượng: trên đầu ngón tay bạn đang giữ cả một thành phố sinh học, với hàng tỷ sinh linh đang ăn, thở, tái chế và duy trì sự sống cho hành tinh này. Và có lẽ, đó là lý do mà đất mới được gọi là nền móng của sự sống.