Nghe có vẻ vô lý, nhưng cá voi hoàn toàn có thể chết vì chính hành động hít thở của mình. Dù sống cả đời dưới nước, cá voi không phải là cá, mà là động vật có vú, giống như con người. Điều đó đồng nghĩa với việc chúng không thể thở bằng mang như cá mà phải trồi lên mặt nước để hít không khí bằng phổi.
Tuy nhiên, chính đặc điểm sinh học này lại là điểm yếu chết người trong nhiều tình huống.
Cá voi có một cách thở rất đặc biệt: chúng không thở tự động như con người. Trong khi chúng ta hít thở ngay cả khi ngủ, cá voi phải “quyết định” thở. Điều này nghe kỳ lạ nhưng là sự thật. Khi cá voi ngủ, chỉ một nửa não bộ của chúng thực sự nghỉ ngơi, nửa còn lại vẫn tỉnh để kiểm soát việc nổi lên mặt nước và hít thở. Nếu không, chúng sẽ chết đuối ngay trong giấc ngủ.
Và đây mới là phần đáng sợ nhất: trong một số trường hợp, cá voi có thể chết vì bị “nghẹt thở” dưới nước. Điều này không phải vì chúng hít nước vào phổi, mà vì chúng không thể kịp trồi lên mặt nước để thở.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến việc này. Ví dụ, khi cá voi bị mắc kẹt trong lưới đánh cá, bị thương hoặc yếu quá không đủ sức bơi lên, chúng sẽ chết vì ngạt thở dù đang ở giữa đại dương. Một trường hợp khác là khi con người gây ra tiếng ồn lớn dưới nước – như từ tàu ngầm, sonar quân sự hay các công trình dầu khí – làm rối loạn hệ thống định vị âm thanh (echolocation) của cá voi. Chúng hoảng loạn, bơi loạn hướng và có thể không định vị được đường lên mặt nước.
Ngoài ra, các hoạt động săn bắn bằng sonar tần số cao đã từng bị cáo buộc là nguyên nhân khiến hàng loạt cá voi mắc cạn và chết hàng loạt. Khi bị căng thẳng do âm thanh mạnh, cá voi có thể lặn sâu đột ngột để trốn, điều này gây ra hiện tượng giống như “bệnh giảm áp” ở thợ lặn – tức bọt khí nitrogen hình thành trong máu, gây tổn thương nghiêm trọng đến hệ tuần hoàn và hô hấp.
Một nguy cơ khác là từ hiện tượng ô nhiễm đại dương. Các chất độc, rác thải nhựa và vi nhựa xâm nhập vào cơ thể cá voi có thể gây viêm nhiễm, tổn thương nội tạng và khiến chúng yếu dần đi. Khi sức khỏe suy giảm, cá voi không đủ năng lượng để thực hiện hành vi cơ bản như nổi lên mặt nước. Thế là hành động hít thở – thứ tưởng như đơn giản và bản năng – lại trở thành thử thách sinh tử.
Cũng có những trường hợp buồn khi cá voi mẹ chết, để lại con non chưa học được cách tự nổi lên để thở. Cá voi con cần mẹ hướng dẫn trong những tháng đầu đời để kiểm soát nhịp thở và cách bơi. Nếu không có mẹ, chúng có thể chết chỉ vì không biết cách thở đúng.
Vậy nên, cá voi – những sinh vật khổng lồ, mạnh mẽ và thông minh bậc nhất dưới đại dương – vẫn có thể chết chỉ vì không kịp hít một hơi thở. Điều này nhắc nhở chúng ta rằng sự sống mong manh đến mức nào, và cũng cho thấy hậu quả tiềm ẩn của những hành động tưởng như vô hại của con người đối với thế giới tự nhiên.