Bạn giơ tay trái, rồi giơ tay phải. Với chúng ta, đó là phản xạ tự nhiên. Nhưng với người Inuit sống ở Bắc Cực, hai khái niệm này… không tồn tại trong ngôn ngữ. Họ không dùng “trái-phải” để chỉ đường.
Trong tiếng Inuit, thay vì nói “rẽ trái” hay “ngồi bên phải tôi”, họ sẽ nói bằng hướng tuyệt đối: “rẽ về phía Bắc”, “ngồi ở hướng Đông của tôi”. Điều này có nghĩa là ngay cả khi ở trong phòng kín, không cửa sổ, một người Inuit vẫn thường biết đâu là Bắc – Nam – Đông – Tây, và họ sẽ dùng hệ quy chiếu này để giao tiếp.
Nhiều nghiên cứu ngôn ngữ học cho thấy khung từ vựng mà một cộng đồng dùng có thể định hình nhận thức không gian. Với người Inuit, khả năng định hướng không đến từ việc so sánh cơ thể với đồ vật xung quanh, mà đến từ việc đọc thiên nhiên: vị trí mặt trời, hướng gió, vết hằn của tuyết, màu sắc phản chiếu trên bầu trời. Mỗi dấu hiệu nhỏ đều là một la bàn vô hình.
Điều này nghe có vẻ nghịch lý: Bắc Cực là vùng đất thường xuyên bị bao phủ bởi bão tuyết và bóng tối kéo dài, vậy làm sao có thể định hướng tốt hơn khi bỏ qua trái và phải? Thực tế, chính vì môi trường khắc nghiệt, việc dựa vào cơ thể là không đủ tin cậy. Gió đổi hướng, tuyết che lối, nhưng các tín hiệu địa phương và thói quen quan sát lâu dài lại trở thành kim chỉ nam an toàn nhất.
Một ví dụ thú vị: trong các cộng đồng sử dụng hệ thống định hướng tuyệt đối, trẻ em từ rất nhỏ đã biết chỉ chính xác Đông – Tây – Nam – Bắc, trong khi nhiều người lớn ở các thành phố phương Tây vẫn phải lấy điện thoại ra xem la bàn.
Người Inuit đã chứng minh rằng khái niệm “trái-phải” không phải là mặc định phổ quát của loài người, mà chỉ là một lựa chọn ngôn ngữ gắn với bối cảnh văn hóa. Ngôn ngữ giống như chiếc bản đồ vô hình: nó vẽ ra không chỉ cách ta nói, mà còn cách ta nhìn thế giới.
Và có lẽ, nếu một ngày bạn bước ra ngoài giữa tuyết trắng mênh mông, bạn cũng sẽ nhận ra rằng trái và phải chẳng giúp ích gì – nhưng gió, tuyết và bầu trời thì có thể cứu mạng bạn.