Một buổi sáng, bạn nói “cảm ơn” với người giao hàng. Chỉ hai âm tiết, trôi qua chưa đầy một giây, nhưng đằng sau đó là cả một câu chuyện tiến hóa dài hàng trăm nghìn năm. Không loài linh trưởng nào khác có nghi thức như vậy. Chỉ con người mới thấy cần thừa nhận lòng tốt của kẻ khác, dù chẳng có ràng buộc sinh học nào bắt buộc phải làm thế.
Nhà sinh học Robert Trivers từng mô tả vào năm 1971 rằng, trong tự nhiên, các loài động vật hợp tác chủ yếu dựa vào nguyên tắc “có qua có lại” – gọi là reciprocal altruism. Nhưng loài người thì đi xa hơn: ta biết hợp tác không chỉ vì sợ mất lợi, mà vì nhớ đến nghĩa tình. Lòng biết ơn, theo Trivers, chính là “chất keo” giúp xã hội duy trì hợp tác lâu dài mà không cần cưỡng chế.
Trẻ nhỏ là ví dụ sống động cho điều này. Một đứa bé ba tuổi có thể vui vẻ nhận kẹo mà không nói gì, không phải vì nó “vô lễ”, mà vì bộ não của nó chưa đủ khả năng nhận ra mối quan hệ xã hội phức tạp đằng sau hành động tặng kẹo. “Cảm ơn” không phải là bản năng, mà là biểu hiện của nhận thức xã hội trưởng thành – khi con người hiểu rằng hành động của người khác có ý nghĩa vượt lên trên nhu cầu tức thời.
Thú vị hơn, lời cảm ơn chỉ xuất hiện khi xã hội bắt đầu xa lạ hóa. Trong cộng đồng săn bắt hái lượm, nơi ai cũng quen nhau và chia sẻ tài nguyên, không cần nói “cảm ơn” – vì cho đi là điều hiển nhiên. Nhưng khi xuất hiện thương mại, trao đổi giữa những người xa lạ, loài người mới phát minh ra nghi thức cảm ơn như một cách bảo đảm niềm tin. Từ hai tiếng ngắn ngủi đó, xã hội chuyển từ “bản năng sinh tồn” sang “trật tự niềm tin”.
Nghiên cứu gần đây cho thấy, lòng biết ơn không chỉ là đạo đức – mà là một cơ chế sinh học của sự tiến hóa xã hội.
Năm 2025, một nhóm khoa học tại Trung Quốc dùng công nghệ fNIRS quét não khi hai người cùng tham gia trò chơi hợp tác. Kết quả: khi một người nói lời cảm ơn, não của họ và người đối diện đồng bộ sóng thần kinh ở vùng liên quan đến sự tin cậy và phần thưởng. Nói cách khác, cảm ơn không chỉ khiến người khác vui – nó “đồng bộ hóa” niềm tin giữa hai cá nhân, giúp hợp tác dễ dàng hơn.
Tổng hợp 84 nghiên cứu khác (2023) cũng cho thấy, những người thường xuyên thực hành lòng biết ơn có tỷ lệ trầm cảm thấp hơn, khả năng hợp tác và hồi phục tinh thần cao hơn rõ rệt. Trong các cộng đồng trực tuyến, hành vi nói lời cảm ơn được chứng minh là làm tăng niềm tin và giảm xung đột giữa các thành viên. Dù ở làng cổ hay không gian mạng, “cảm ơn” luôn là tín hiệu xã hội giúp chúng ta nhận ra nhau là đồng minh chứ không phải kẻ thù.
Điều đáng nói là: trong các loài động vật có trí tuệ cao như khỉ, cá heo hay quạ, ta thấy có những hành vi “giúp đỡ” – nhưng không loài nào phát triển nghi thức cảm ơn. Hành vi đó chỉ dừng ở mức phản xạ xã hội. Con người, ngược lại, nâng nó lên thành biểu tượng, thành ngôn ngữ, rồi thành văn hóa. Khi biết cảm ơn, chúng ta không chỉ đáp lại ân tình – ta xây dựng ký ức xã hội về sự tử tế. Và ký ức ấy, qua hàng nghìn năm, chính là nền móng của văn minh.
“Cảm ơn” nghe đơn giản, nhưng là một hành vi rất phức tạp: nó đòi hỏi ta nhận ra người khác, hiểu mối liên hệ, nhớ ơn, rồi chọn thể hiện – tức là vận hành đồng thời cả nhận thức, cảm xúc và đạo đức. Đó chính là lý do các nhà thần kinh học gọi lòng biết ơn là “bằng chứng của trí tuệ xã hội”.
Có lẽ, xã hội tiến hóa thêm một cấp không phải khi chúng ta chế tạo được công cụ mới, mà khi chúng ta biết dừng lại để nói cảm ơn.
Vì trong khoảnh khắc ấy, loài người không chỉ sống – mà bắt đầu nhớ nhau bằng lòng tốt.