Bạn có bao giờ kể lại một kỷ niệm tuổi thơ và bị người trong cuộc… sửa lại từng chi tiết? “Không phải nhà màu xanh, hồi đó nó sơn vàng nhạt.” “Chị đâu có khóc, chị giận chứ.” “Chuyến đó là hè năm lớp 5, không phải lớp 6.”
Lúc đó, bạn ngỡ ngàng. Vì trong đầu bạn, khung cảnh ấy rõ mồn một: ánh nắng rọi vào cửa sổ, chiếc áo sọc đỏ, tiếng dép lê loẹt xoẹt trên nền gạch mát. Không thể sai được — bạn đã nhớ như in mà.
Nhưng sai thật. Và không phải bạn yếu trí nhớ. Bạn chỉ đang tưởng tượng.
Nghe vô lý, nhưng đó là sự thật: trí nhớ không phải một chiếc máy quay lưu lại thước phim quá khứ. Nó giống như một đạo diễn giỏi — có khả năng dựng lại cảnh cũ từ những mảnh ghép: một chút cảm xúc, vài hình ảnh lẻ tẻ, một ý niệm tổng thể về “điều gì đã xảy ra”.
Khi bạn “nhớ lại”, não bạn không phát lại một băng ghi. Nó xây dựng lại khoảnh khắc ấy. Và như bất kỳ công trình nào được xây lại sau thời gian, các chi tiết sẽ chịu ảnh hưởng bởi hiện tại: bạn của bây giờ đang vui hay buồn? Có muốn thấy mình là người mạnh mẽ hay yếu đuối trong ký ức ấy? Có muốn tha thứ cho người kia không?
Thế là màu sắc thay đổi. Giọng nói của người đó mềm hơn hoặc gay gắt hơn. Ký ức được tinh chỉnh, y như khi bạn kể lại một câu chuyện cũ mà không nhận ra mình đã thay đổi cách kể.
Điều kỳ lạ hơn: vùng não bạn dùng để nhớ về quá khứ chính là vùng bạn dùng để tưởng tượng tương lai. Não không phân biệt rạch ròi giữa “đã xảy ra” và “có thể xảy ra”. Nó chỉ cần câu chuyện đó hợp lý, có trình tự, có cảm xúc — là đủ.
Trí nhớ, vì thế, là một loại tưởng tượng có trật tự. Và giống như tưởng tượng, nó dễ bị ảnh hưởng. Một lời kể sai từ ai đó cũng có thể “chèn” vào trí nhớ bạn như thể bạn từng thấy tận mắt. Một bức ảnh gợi cảm xúc mạnh có thể tạo ra ký ức… không có thật.
Điều này không có nghĩa ký ức là giả. Nó chỉ không tuyệt đối. Nó là bản nháp được viết lại nhiều lần. Có trật tự, có logic, có cảm xúc. Nhưng không chắc là sự thật nguyên bản.
Và đó là lý do hai người có thể sống cùng một khoảnh khắc, nhưng sau này kể lại hai câu chuyện khác nhau. Không ai cố tình bóp méo — họ chỉ đơn giản là… đang nhớ theo cách não họ cho phép.
Lần tới khi bạn tranh luận về “nhớ đúng hay sai”, có lẽ nên dừng lại và mỉm cười. Vì ký ức, suy cho cùng, không phải để chứng minh ai đúng. Mà để nhắc rằng ta đã từng sống. Dù chi tiết thế nào.
Một buổi chiều nào đó, bạn lật lại cuốn album cũ. Trong ảnh, có bạn đang cười với một người thân quen. Bạn không nhớ rõ lúc đó hai người nói gì, cũng không chắc bạn có thật sự vui như thế. Nhưng có hề gì đâu — vì giây phút ấy, trong trí nhớ bạn, vẫn đang sống lại. Theo cách của riêng bạn.