Khoảng 2,5 tỷ năm trước, Trái đất là một hành tinh lạ lẫm. Không cây, không động vật, không bầu trời xanh. Chỉ có biển nông, những đám mây bụi, và một lớp nước giàu sắt trôi lững lờ. Trong thế giới đó, xuất hiện những sinh vật nhỏ bé đầu tiên biết “thở ra ánh sáng” – những tảo lam cổ đại.
Chúng thực hiện quang hợp, hấp thụ ánh mặt trời và thải ra một chất khí mới: oxy. Khi ấy, oxy chưa phải là “nguồn sống”, mà là một chất độc. Thế nhưng, theo thời gian, lượng oxy do tảo thải ra nhiều đến mức vượt khỏi khả năng hấp thụ của đại dương và đá. Lần đầu tiên trong lịch sử, Trái đất bắt đầu có không khí có thể cháy. Các nhà khoa học gọi đó là Sự kiện Oxy hóa lớn (Great Oxidation Event).
Thoạt nghe, đó là bước ngoặt của sự sống. Nhưng thực ra, chính khoảnh khắc ấy lại mở ra một cuộc khủng hoảng chưa từng có.
Khi oxy tràn ngập, nó gặp methane – khí nhà kính mạnh nhất thời bấy giờ – và biến chúng thành nước và CO₂, loại khí kém giữ nhiệt hơn nhiều. Chỉ trong vài chục triệu năm, Trái đất mất gần hết lớp chăn ấm của mình. Khí hậu lạnh đi nhanh đến mức hành tinh này đóng băng gần như toàn phần. Các nhà địa chất gọi đó là Kỷ băng hà Huronian, thời kỳ mà đại dương có thể đóng băng tới tận xích đạo.
Oxy – biểu tượng của sự sống – đã khiến Trái đất suýt chết lạnh.
Nhưng thảm họa ấy không dừng ở khí hậu. Lượng oxy dư thừa còn giết chết vô số sinh vật kỵ khí, vốn là cư dân duy nhất của hành tinh lúc ấy. Cả một hệ sinh thái nguyên thủy biến mất. Sự sống đầu tiên, bằng hơi thở của chính mình, đã đẩy Trái đất đến bờ tuyệt diệt.
Thế nhưng, như mọi bi kịch của tự nhiên, đó lại là khởi đầu cho một chương mới. Sau hàng trăm triệu năm băng giá, khí hậu dần ổn định. Lượng oxy trong không khí giữ ở mức thấp nhưng bền. Từ nền không khí độc hại ấy, những dạng sống hiếu khí đầu tiên xuất hiện — rồi tiến hóa thành sinh vật phức tạp hơn, trong đó có cả chúng ta.
Ngày nay, ta nhìn quang hợp như một phép màu. Nhưng nếu quay ngược thời gian, nó từng là cơn “khủng hoảng môi trường” đầu tiên trong lịch sử hành tinh. Một minh chứng rằng, trong tự nhiên, không có điều tốt tuyệt đối. Mỗi sự cân bằng chỉ là tạm thời, và đôi khi, chính thành công lại gieo mầm cho khủng hoảng kế tiếp.
Có lẽ, sự tiến hóa không chỉ là quá trình sinh tồn, mà là khả năng học cách sống sót qua những hậu quả do chính mình gây ra.