Ngày nay, chúng ta quen với việc tắt đèn, ngủ một mạch đến sáng, coi đó là nhịp tự nhiên của cơ thể. Nhưng chỉ cần lùi lại vài thế kỷ, mô hình ấy hoàn toàn khác. Ở châu Âu thời trung đại, người ta thường có “giấc ngủ thứ nhất” kéo dài vài giờ sau khi trời tối, rồi thức dậy giữa đêm. Họ nhóm lửa, trò chuyện, đọc sách, thậm chí sang nhà hàng xóm. Sau đó, họ lại trở về giường cho “giấc ngủ thứ hai” cho tới khi gà gáy.
Những ghi chép từ nhật ký, thư từ, và cả văn học cổ đều nhắc đến thói quen này một cách tự nhiên, như thể đó là điều ai cũng biết. Không ai hỏi “tại sao” – giống như bây giờ ít ai hỏi vì sao mình phải ngủ liền mạch.
Một nghiên cứu của Viện Y tế Quốc gia Mỹ đầu thập niên 1990 tình cờ tái hiện mô hình này. Khi loại bỏ hoàn toàn ánh sáng nhân tạo và để cơ thể quyết định nhịp sinh học, các tình nguyện viên bắt đầu ngủ thành hai đoạn. Giữa hai giấc là một khoảng tỉnh táo nhẹ, không buồn ngủ, không mệt mỏi – một vùng đệm yên tĩnh mà đời sống hiện đại đã xóa mất.
Vì sao chúng ta từng ngủ như vậy? Một giả thuyết cho rằng đó là nhịp tự nhiên của con người trước khi đèn điện kéo dài “ban ngày” vô tận. Khi màn đêm buông xuống sớm hơn nhiều, việc ngủ thành hai đoạn vừa giúp tận dụng được cả buổi tối, vừa phù hợp với ánh sáng và nhiệt độ.
Điều thú vị là không phải mọi nền văn hóa đều ngủ phân đoạn. Một số cộng đồng săn bắt – hái lượm ở vùng nhiệt đới vẫn ngủ một mạch, có lẽ vì đêm ở đó ấm áp và không quá dài. Nhưng ở những nơi mùa đông kéo dài, “giấc ngủ đôi” từng là một mảnh ghép của đời sống.
Ngày nay, việc thức dậy giữa đêm thường khiến ta lo lắng mất ngủ. Thật trớ trêu, điều ấy từng là hoàn toàn bình thường – thậm chí là khoảng thời gian để tâm trí thảnh thơi nhất. Có thể, trong một đêm nào đó khi tỉnh giấc lúc 2 giờ sáng, bạn đang chạm vào một thói quen cũ của tổ tiên, thứ mà chúng ta đã đánh mất chỉ mới vài thế hệ gần đây.