Giữa đêm, căn phòng yên ắng. Tiếng quạt quay, tiếng xe xa xa… tất cả hòa thành một lớp nền mơ hồ. Bạn ngủ say, không mơ, hơi thở đều. Bỗng, tiếng chuông điện thoại vang lên. Bạn bật dậy, tim đập nhanh. Lạ ở chỗ, ngay trước đó, hàng trăm âm thanh khác vẫn tồn tại quanh bạn — mà bạn chẳng hề hay biết.
Các nhà khoa học từng nghĩ giấc ngủ là “chế độ tắt” của não. Nhưng thực tế, nhiều vùng trong não vẫn âm thầm làm việc. Ở phần thính giác, lớp đầu tiên – vùng thính giác sơ cấp – vẫn nhận và phân tích sóng âm, ngay cả trong giai đoạn ngủ sâu NREM. Nhưng lớp xử lý cao hơn thì gần như “đóng cửa”, chỉ mở hé khi âm thanh đạt một tiêu chí nào đó: lạ, bất thường hoặc gợi nguy hiểm.
Một nghiên cứu năm 2025 trên Nature Scientific Reports cho thấy: khi người ngủ nghe giọng quen, não phản ứng nhẹ; nhưng khi nghe giọng lạ, phản ứng mạnh hơn hẳn, ngay cả khi không thức dậy. Não dường như đang áp dụng một quy tắc sinh tồn cổ xưa: giọng quen nghĩa là an toàn, giọng lạ đồng nghĩa với khả năng đe dọa.
Trong khi đó, cơ chế gọi là sleep spindles – những dao động nhanh ở thùy não – đóng vai trò như một “lưới lọc” âm thanh. Chúng chặn phần lớn tiếng động lặp lại hoặc nền liên tục, như tiếng quạt hay xe cộ, để giấc ngủ không bị xáo trộn. Nhưng khi xuất hiện âm thanh có đặc trưng khác biệt – một tiếng gõ cửa, tiếng trẻ khóc, hoặc tiếng bước chân lạ – lưới lọc này lập tức mở, gửi tín hiệu thẳng vào vùng cảnh báo.
Điều này nghe có vẻ ngược đời: khi tỉnh táo, não bạn đã nổi tiếng với “hiệu ứng cocktail party” – giữa hàng chục cuộc trò chuyện ồn ào, nó vẫn bắt được tiếng ai đó gọi tên mình. Hóa ra, khi ngủ, não vẫn giữ kỹ năng ấy, chỉ là tinh chỉnh thành phiên bản bảo vệ giấc ngủ: lờ đi phần lớn, giữ lại thứ quan trọng nhất.
Các thí nghiệm dùng EEG còn cho thấy, nếu bạn nghe một âm thanh lặp đi lặp lại khi ngủ, não sẽ nhanh chóng “học” để coi đó là vô hại và bỏ qua. Ngược lại, một âm thanh mới, khác nhịp hoặc thay đổi bất ngờ, sẽ ngay lập tức phá vỡ sự im lặng thần kinh ấy.
Điều thú vị là, ngay cả khi bạn không thức hẳn, não vẫn có thể xử lý đủ thông tin để tác động đến hành vi. Một số nghiên cứu ghi nhận, âm thanh đặc biệt trong lúc ngủ có thể được não lưu lại, và sáng hôm sau bạn sẽ cảm thấy quen thuộc mà không nhớ rõ vì sao.
Giấc ngủ, vì thế, không phải là màn đêm tuyệt đối cho các giác quan. Đó là một căn phòng kín với một khe cửa nhỏ — khe cửa chỉ mở cho những âm thanh đủ quan trọng để len vào. Có thể đó là tiếng người bạn tin tưởng, cũng có thể là âm thanh xa lạ khiến bản năng sinh tồn bật dậy. Và bạn, dù đang say giấc, vẫn là người gác cổng thầm lặng cho chính mình.