Dưới lớp sóng lăn tăn của rạn san hô, một con cá nhỏ màu cam sọc trắng lượn quanh tổ trứng, đôi mắt canh chừng từng bóng lạ. Vài tuần trước, nó vẫn là một “anh” cá hề, bơi theo bạn đời lớn hơn và để cô lo chuyện đẻ trứng. Nhưng khi bạn đời biến mất, cơ thể nó bắt đầu một quá trình lạ thường: hormone thay đổi, hành vi thay đổi, và chỉ sau vài tháng, nó đã trở thành “mẹ” của cả đàn.
Trong tự nhiên, hiện tượng này có tên là lưỡng giới tuần tự (sequential hermaphroditism) — khả năng thay đổi giới tính trong suốt vòng đời. Nó xảy ra ở khoảng 1,5% loài cá xương mềm, và phần lớn là để giải quyết một vấn đề tối quan trọng: duy trì nòi giống ngay cả khi thiếu bạn tình.
Có hai kiểu phổ biến. Protandry: cá đực chuyển thành cá cái — như cá hề. Trong một nhóm cá hề, con lớn nhất luôn là cá cái, con lớn thứ hai là cá đực. Khi cá cái chết, cá đực sẽ thay thế vị trí đó, và một cá thể non khác sẽ trở thành đực mới. Protogyny: cá cái chuyển thành cá đực — như cá mú và cá wrasse. Trong các đàn này, khi cá đực biến mất, cá cái lớn nhất sẽ đổi giới tính để lãnh vai trò “đầu đàn”.
Quá trình biến đổi không diễn ra chỉ ở bộ phận sinh sản. Nó bắt đầu từ não: các vùng điều khiển hành vi giao phối mở rộng hoặc thu nhỏ, khiến cá đổi vai trò trong đàn chỉ sau vài ngày. Bộ phận sinh sản, hay gonad, mới là phần thay đổi cuối cùng — đôi khi mất vài tuần hoặc vài tháng để hoàn tất. Trong thời gian đó, hành vi và cả màu sắc của cá có thể thay đổi, như thể chúng đang “tập diễn” cho vai mới.
Lợi thế tiến hóa của cơ chế này rõ ràng. Ở môi trường mà cá phân bố thưa hoặc sống thành nhóm nhỏ, việc giữ giới tính cố định có thể dẫn tới ngõ cụt sinh sản nếu mất đi bạn tình. Khả năng đổi giới tính giúp quần thể linh hoạt thích ứng, không bỏ lỡ mùa sinh sản. Thậm chí, ở một số loài, kích thước cơ thể quyết định giới tính tối ưu: cá đực lớn hơn có lợi thế bảo vệ lãnh thổ, trong khi cá cái lớn hơn có thể đẻ nhiều trứng hơn.
Nếu ta quen nghĩ giới tính là một điều bất biến, thì dưới đáy biển, nó giống một công cụ hơn là bản sắc. Một công cụ được tiến hóa mài giũa để phục vụ một mục đích duy nhất: sự sống tiếp tục. Và với những sinh vật này, việc “đổi vai” không phải phản bội bản thân, mà là trung thành tuyệt đối với mệnh lệnh của tự nhiên.
Dưới đại dương, giới tính chỉ là một vai diễn trong vở kịch sinh tồn — ai đóng vai nào, tùy thời điểm và nhu cầu của sự sống.