Nếu bạn sống ở La Mã cổ đại, bước vào một xưởng giặt ủi (fullonica), bạn sẽ nghe tiếng nước bắn, tiếng chân giẫm thình thịch và mùi nồng nặc của thứ “nguyên liệu” không ai ngờ tới: nước tiểu. Trong những chum gốm lớn đặt giữa phòng, quần áo được ngâm trong dung dịch vàng đục này, và những người thợ — gọi là fullones — sẽ xắn quần, giẫm bằng chân trần để làm sạch từng sợi vải.
Thoạt nghe có vẻ kinh khủng, nhưng đối với người La Mã, đây là một công nghệ tẩy rửa hiệu quả. Nước tiểu chứa amoniac tự nhiên, có khả năng phá vỡ dầu mỡ và làm sáng màu vải, đặc biệt là vải lanh trắng. Trong một thời đại chưa hề có xà phòng công nghiệp, amoniac chính là thứ thay thế hoàn hảo. Các chum chứa dung dịch này thường đặt trong khu xưởng mở, để quá trình phân hủy tạo ra lượng kiềm mạnh nhất.
Nguyên liệu ấy không tự nhiên mà có — nó được “thu gom” một cách có tổ chức. Ở các góc phố và nhà tắm công cộng, người La Mã đặt những chiếc bình lớn để ai cần thì… đóng góp. Thậm chí, nước tiểu còn được coi là hàng hóa thương mại. Hoàng đế Vespasian thế kỷ I sau Công nguyên đã áp thuế vectigal urinae, tức “thuế nước tiểu”, đánh vào những người thu mua và bán lại cho các xưởng giặt, nhuộm, thuộc da.
Câu chuyện nổi tiếng xảy ra khi hoàng tử Titus, con trai Vespasian, chê việc đánh thuế nước tiểu là hạ thấp danh dự hoàng gia. Vespasian đáp lại bằng cách đưa đồng tiền thuế cho Titus ngửi và hỏi: “Có mùi gì không?” Khi Titus nói “không”, ông mỉm cười: pecunia non olet — “tiền không có mùi”. Câu nói ấy sống đến tận ngày nay như một lời nhắc lạnh lùng về bản chất của lợi nhuận.
Công việc của fullones không chỉ là tẩy sạch quần áo. Sau khi giẫm và khuấy đều trong dung dịch amoniac, họ sẽ xả kỹ với nước sạch, đôi khi dùng thêm đất sét trắng (fuller’s earth) để hút bớt dầu mỡ, rồi phơi khô dưới ánh nắng. Quần áo sau đó có thể được nhuộm, là ủi và trả lại cho khách. Nghề này tồn tại hàng thế kỷ và đóng vai trò quan trọng trong đời sống đô thị La Mã.
Nghe thì có vẻ ghê rợn, nhưng về bản chất, đây là một ví dụ sớm của “kinh tế tuần hoàn” — tận dụng chất thải để tạo ra giá trị. Người La Mã không biết đến khái niệm “sinh thái” như chúng ta, nhưng họ đã vô tình thực hành một hình thức tái chế triệt để. Thứ bị coi là bỏ đi lại trở thành mắt xích không thể thiếu của một ngành nghề, và thậm chí… một nguồn thuế.
Ngày nay, không ai còn muốn ngâm quần áo trong nước tiểu, nhưng câu chuyện của fullones và thuế nước tiểu vẫn khiến ta phải bật cười, rồi chợt suy nghĩ: có lẽ, ở mọi thời đại, con người đều biết cách biến những gì tầm thường nhất thành lợi ích — và đôi khi, lợi ích ấy đủ lớn để chẳng ai còn bận tâm đến mùi của nó nữa.