Một miếng kimchi đỏ au, cay nhẹ, vừa rơi xuống dạ dày. Bạn chỉ nghĩ đơn giản mình đang ăn trưa. Nhưng cùng lúc đó, hàng triệu vi khuẩn mới đang hòa nhập vào cộng đồng hơn 100 nghìn tỷ cư dân đã sống sẵn trong đường ruột. Và trong khoảnh khắc thầm lặng, một vài “cư dân” bắt đầu gửi tín hiệu hóa học ngược lên não, như thể nhắn rằng: hôm nay, hãy thấy nhẹ nhõm hơn một chút.
Nghe tưởng chuyện khoa học viễn tưởng, nhưng hóa ra lại là sinh học thuần túy. Giữa ruột và não tồn tại một hệ thống giao tiếp hai chiều mà các nhà khoa học gọi là trục ruột – não (gut–brain axis). Nó kết nối qua dây thần kinh, hormone, và cả hệ miễn dịch. Điều bất ngờ là khoảng 90% serotonin – chất dẫn truyền thần kinh đóng vai trò lớn trong cảm giác hạnh phúc – không được sản xuất ở não, mà ở ngay trong ruột.
Những “công nhân” tạo ra serotonin, dopamine hay GABA không phải tế bào của bạn, mà là những vi khuẩn bé nhỏ như Lactobacillus hay Bifidobacterium. Khi hệ vi sinh này cân bằng, chúng giúp giảm căng thẳng, hỗ trợ giấc ngủ, ổn định tâm trạng. Nhưng khi mất cân bằng – vì ăn uống kém, dùng kháng sinh quá mức, hoặc stress kéo dài – chúng có thể làm tâm trạng bạn trượt dốc không phanh. Không ít nghiên cứu đã tìm thấy mối liên hệ giữa rối loạn vi khuẩn ruột với trầm cảm, lo âu, và cả một số rối loạn tâm thần.
Khái niệm psychobiotics ra đời từ đây – chỉ những vi khuẩn hoặc thực phẩm có khả năng cải thiện sức khỏe tinh thần. Trong thí nghiệm trên động vật, probiotics từ thực phẩm lên men như kimchi, miso, sữa chua giúp chuột bớt lo âu, thay đổi hoạt động não theo hướng tích cực. Ở người, có nghiên cứu cho thấy chỉ sau 2 tuần bổ sung probiotic, mức căng thẳng và mệt mỏi giảm rõ rệt.
Cơ chế nghe đơn giản nhưng tinh vi: vi khuẩn sản xuất các phân tử nhỏ như axit béo chuỗi ngắn, cytokine, và cả neurotransmitter. Chúng đi qua máu, hoặc kích thích dây thần kinh phế vị (vagus nerve), gửi thông điệp trực tiếp lên não. Một bữa ăn giàu chất xơ hoặc nhiều thực phẩm lên men có thể thay đổi “ngôn ngữ” mà ruột dùng để nói với não – từ những tín hiệu u ám sang những câu chuyện sáng sủa.
Ngược lại, một ngày nhiều đường tinh luyện, đồ chế biến và căng thẳng có thể khuyến khích các vi khuẩn “không thân thiện” nở rộ. Những vi khuẩn này lại gửi tín hiệu viêm và căng thẳng, khiến bạn thấy mệt mỏi, khó chịu, thậm chí cáu gắt mà không rõ lý do.
Điều thú vị là bạn không cần hiểu hết tên khoa học của các loài vi khuẩn để tận dụng sức mạnh của chúng. Các nguyên tắc cơ bản đã rõ: ăn nhiều chất xơ từ rau, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt; bổ sung thực phẩm lên men như sữa chua, kefir, dưa cải, kimchi; hạn chế thực phẩm siêu chế biến. Mỗi bữa ăn là một cơ hội để nuôi dưỡng “đội quân tốt bụng” đang viết nên tâm trạng của bạn.
Vậy, lần tới khi thức dậy và thấy tâm trạng nặng nề, hãy nhớ rằng có thể nguyên nhân không nằm ở công việc, thời tiết hay giấc ngủ – mà ở những cộng đồng vi sinh nhỏ bé đang trò chuyện với não bạn. Họ không nói bằng lời, mà bằng hormone, neurotransmitter, và các phân tử tín hiệu.
Có thể, ruột bạn đã thì thầm suốt từ sáng: “Chúng tôi cần rau xanh, một chút lên men, và ít đường hơn” – chỉ là bạn chưa kịp lắng nghe.