Chúng ta thường nghĩ: cảm xúc sinh ra trước, rồi cơ thể mới phản ứng. Vui thì cười, buồn thì rơi nước mắt. Nhưng tâm lý học lại chỉ ra một hướng khác: cơ thể có thể gửi ngược tín hiệu lên não, và chỉ riêng việc nở một nụ cười – dù gượng gạo – cũng đủ khiến ta cảm thấy dễ chịu hơn một chút.
Hiện tượng này được gọi là giả thuyết phản hồi khuôn mặt (facial feedback hypothesis), được đề xuất từ cuối thế kỷ XIX và kiểm chứng bằng thí nghiệm nổi tiếng của nhà tâm lý học Fritz Strack vào năm 1988. Trong thí nghiệm, ông yêu cầu người tham gia xem phim hoạt hình, nhưng có hai nhóm: nhóm đầu cắn một cây bút chì giữa răng (vô tình khiến cơ mặt giống như đang cười), nhóm còn lại ngậm bút bằng môi (giữ mặt cau). Kết quả thật rõ ràng: nhóm “cắn bút” đánh giá phim buồn cười hơn hẳn. Chỉ riêng việc thay đổi vị trí cơ mặt đã khiến cảm nhận cảm xúc khác đi.
Các nhà thần kinh học sau đó đã tìm thấy cơ chế giải thích: khi cơ zygomaticus major – cơ kéo khoé miệng lên – hoạt động, nó kích thích dây thần kinh sọ VII. Tín hiệu truyền về các vùng amygdala, insula và vỏ não trước trán ổ trán – trung tâm xử lý cảm xúc tích cực. Quá trình này thúc đẩy giải phóng dopamine, serotonin và endorphin, tạo nên cảm giác dễ chịu nhẹ. Hiểu đơn giản, khuôn mặt gửi cho não một “báo cáo” rằng tình hình ổn, và não phản ứng bằng cách… tin điều đó.
Tuy nhiên, câu chuyện không dừng ở đó. Năm 2016, 17 nhóm nghiên cứu độc lập ở nhiều quốc gia đã cố gắng lặp lại thí nghiệm “cắn bút chì” và thất bại. Nhiều người cho rằng hiệu ứng này chỉ là ngẫu nhiên hoặc sai lệch thống kê. Tạp chí Perspectives on Psychological Science lúc ấy thậm chí gọi đây là “bài học cảnh tỉnh về tái lập trong khoa học hành vi”.
Nhưng sáu năm sau, đến năm 2022, dự án quốc tế Many Smiles Collaboration do Nicholas Coles (Đại học Stanford) dẫn đầu đã công bố kết quả mới: hiệu ứng thật sự tồn tại, dù nhỏ. Thí nghiệm được thực hiện trên hơn 3.800 người ở 19 quốc gia, với thiết kế tinh vi hơn: người tham gia không biết rằng họ đang “giả vờ cười”. Kết quả cho thấy nhóm có cơ mặt ở trạng thái “cười” báo cáo cảm xúc tích cực cao hơn mức trung bình một cách có ý nghĩa thống kê. Nói cách khác, nụ cười gượng vẫn đủ sức làm não lệch nhẹ về hướng vui.
Điều thú vị là tác động này không phải do tâm lý “tự ám thị”, mà xuất phát từ phản hồi sinh lý thần kinh. Các nghiên cứu hình ảnh não (fMRI) chỉ ra rằng những thay đổi nhỏ trên cơ mặt có thể kích hoạt các vùng cảm xúc tương tự như khi ta thật sự trải nghiệm niềm vui. Dù mức độ tác động yếu, cơ chế vẫn nhất quán: cảm xúc là kết quả của mối liên hệ hai chiều giữa não và cơ thể, chứ không chỉ một chiều từ tâm trí xuống hành động.
Từ góc nhìn ứng dụng, hiện tượng này mở ra hướng tiếp cận mới trong trị liệu hành vi. Một số liệu pháp nhận thức–hành vi (CBT) và kỹ thuật điều chỉnh cảm xúc gợi ý rằng: việc hành động như thể đang ổn — chẳng hạn ngồi thẳng lưng, hít thở sâu, hay mỉm cười — có thể giúp não điều chỉnh trạng thái cảm xúc dần về mức cân bằng.
Dĩ nhiên, một nụ cười gượng không đủ xóa bỏ nỗi buồn thật. Nhưng nó là tín hiệu sinh học có thật, cho thấy cơ thể vẫn có quyền can thiệp vào cảm xúc. Và trong những khoảnh khắc mệt mỏi, có lẽ việc nhấc nhẹ khoé miệng lên không phải là giả tạo — mà là một cách khiêm tốn để nói với não rằng: “ta vẫn ổn”.