Bạn có chắc mình còn nhớ rõ lần đầu tiên ngã xe đạp, món quà sinh nhật hồi lớp 1, hay buổi đi chơi công viên cùng gia đình? Những hình ảnh tưởng như “rõ ràng như phim” đó lại có thể chưa bao giờ diễn ra. Khoa học đã chứng minh, ký ức không phải là đoạn phim lưu trữ trong não, mà là một câu chuyện được tái dựng lại mỗi lần ta nhớ đến. Và mỗi lần tái dựng, một vài mảnh ghép có thể bị thay thế, thêm bớt, thậm chí chế tác hoàn toàn mới.
Điều ngược đời là: ký ức càng rõ ràng, càng sống động thì đôi khi lại càng dễ sai lệch. Nhà tâm lý học Elizabeth Loftus từng làm thí nghiệm nổi tiếng gọi là “Lost in the Mall” – bà nhờ gia đình người tham gia kể lại ba kỷ niệm thật hồi nhỏ, rồi thêm vào một câu chuyện giả: “ngày bạn lạc trong trung tâm thương mại”. Sau vài buổi phỏng vấn, khoảng 25% số người tham gia khẳng định họ thật sự nhớ đã từng lạc. Họ miêu tả chi tiết ánh sáng trong trung tâm, bàn tay người lạ, thậm chí cả cảm giác hoảng sợ. Nhưng sự thật là, chuyện đó chưa từng xảy ra.
Các nghiên cứu sau này còn cho thấy con số ấy có thể lên đến 35%, và khi dùng kỹ thuật tưởng tượng chi tiết, tỷ lệ ký ức giả còn cao hơn nữa. Tức là, cứ ba người thì có một người sẽ “chắc như đinh đóng cột” về một ký ức… không có thật. Đây không chỉ là chuyện nghiên cứu trong phòng thí nghiệm. Trong đời thường, chỉ cần một lời kể lặp lại đủ nhiều từ cha mẹ, một tấm ảnh mờ, hay một lần bạn tự tưởng tượng rồi tin vào cảm giác “quen thuộc”, ký ức đó có thể bén rễ trong đầu.
Não bộ vốn không lưu giữ sự kiện như chiếc camera, mà giống như một nhà biên kịch. Mỗi lần ta nhớ lại, kịch bản được viết lại, đôi khi thêm vài chi tiết cho hợp lý, đôi khi bỏ sót điều nhỏ bé. Cái nguy hiểm là ta không hề phân biệt được đâu là phần thật, đâu là phần thêm. Thậm chí, trong các phiên tòa, nhiều vụ án từng dựa vào lời khai nhân chứng — nhưng khi ký ức dễ uốn cong đến vậy, ranh giới giữa thật và giả trở nên mỏng manh đáng sợ.
Điều này giải thích tại sao nhiều người có cảm giác tranh cãi bất tận với anh chị em ruột: ai cũng tin chắc mình nhớ đúng một kỷ niệm gia đình, nhưng thực tế cả hai ký ức đều có thể lệch khỏi sự kiện ban đầu. Cũng vì thế mà đôi khi một “ký ức hạnh phúc” bạn giữ chặt bấy lâu lại chỉ là câu chuyện được người khác kể đi kể lại đến mức não bạn tin là mình từng trải qua.
Có một hiệu ứng gọi là “ảo tưởng sự thật”: khi một thông tin sai được nhắc đi nhắc lại, não mặc nhiên xem nó đáng tin hơn. Và một khi ký ức giả đã hình thành, nó hiếm khi biến mất. Nó sống cùng bạn, bám vào bạn, trở thành một phần của câu chuyện đời bạn.
Nghĩ đến đây, hẳn bạn sẽ tự hỏi: vậy bao nhiêu phần ký ức tuổi thơ của mình thật sự là của mình? Con số 20 đến 35% ký ức giả từ nghiên cứu chỉ là ước lượng. Trong đời sống, có thể tỷ lệ ấy cao hơn hoặc thấp hơn. Nhưng sự thật quan trọng hơn là: ký ức không đáng tin như ta vẫn tưởng.
Thế nên, lần tới khi bạn bồi hồi kể cho ai đó về “ngày đầu biết đi xe đạp” hay “món quà bất ngờ năm bảy tuổi”, hãy thử dừng một chút. Có thể bạn đã từng ngã xe thật, có thể cũng từng nhận quà thật. Nhưng cách bạn nhớ, thứ bạn tin chắc, chưa chắc đã từng xảy ra đúng như vậy.
Nếu ký ức là những mảnh ghép biến đổi, vậy điều gì mới thật sự làm nên con người bạn — ký ức chính xác, hay câu chuyện mà bạn chọn tin là đời mình?