Hãy thử nhớ lại tấm bản đồ thế giới đầu tiên bạn thấy trong sách giáo khoa hồi nhỏ. Một mảng xanh trắng khổng lồ ở phía bắc – Greenland – gần như bằng châu Phi. Bắc Mỹ và châu Âu hiện ra bề thế, chiếm gần nửa trang giấy. Còn châu Phi, Nam Mỹ, Ấn Độ thì có vẻ “vừa vừa”, không lớn đến mức áp đảo. Tất cả đều quen thuộc, đến mức ít ai nghĩ rằng tấm bản đồ đó đã đánh lừa mình ngay từ cái nhìn đầu tiên.
Thực ra, Greenland chỉ bằng một phần nhỏ của châu Phi. Cụ thể, châu Phi lớn gấp khoảng 14 lần Greenland. Nhưng trên bản đồ mà hàng triệu học sinh được dạy, hai lục địa lại trông gần như ngang ngửa. Sai lệch ấy không phải do người vẽ ẩu, mà do cách chiếu hình nổi tiếng nhất thế giới: Mercator projection, ra đời từ năm 1569.
Gerardus Mercator, một nhà bản đồ học Hà Lan, sáng tạo phép chiếu này để phục vụ hàng hải. Khi ấy, những chuyến thám hiểm bằng thuyền buồm cần vẽ bản đồ sao cho các đường đi theo một hướng cố định (rhumb lines) hiện thành đường thẳng. Với thủy thủ, đó là một cuộc cách mạng, vì chỉ cần kẻ đường thẳng trên bản đồ, họ biết mình sẽ đi hướng nào ngoài biển. Nhưng sự tiện lợi ấy có cái giá: càng ra xa xích đạo, diện tích trên bản đồ bị kéo giãn đến mức khổng lồ.
Thế là Greenland, một đảo băng cằn cỗi, bỗng to như cả châu lục. Bắc Mỹ và châu Âu thì phình ra, chiếm nửa bán cầu. Còn châu Phi – lục địa rộng lớn, giàu tài nguyên và đông dân – lại bị thu nhỏ, nằm gọn trong mắt nhìn của phương Tây. Điều trớ trêu là, loại bản đồ vốn chỉ dành cho thủy thủ đi biển lại dần trở thành chuẩn mực cho giáo dục và nhận thức toàn cầu.
Hãy hình dung một đứa trẻ cầm sách giáo khoa và vô thức so sánh thế giới. Nó thấy quê hương của Columbus, Magellan, Vasco da Gama nằm trên những vùng đất “to lớn” ở phía bắc. Còn châu Phi, Nam Mỹ – nơi thuộc địa của các đế quốc – lại nhỏ bé. Không cần ai dạy, tấm bản đồ đã gieo một thông điệp ngầm: sức mạnh nằm ở phương Bắc. Đây chính là “đường cong nhận thức” mà Mercator để lại.
Những nhà nghiên cứu bản đồ gọi đây là ảo ảnh diện tích. Nó không sai trong toán học, bởi Mercator đúng với hình dạng và hướng đi, nhưng lại sai nghiêm trọng với diện tích. Và ảo ảnh ấy đã in sâu trong đầu hàng thế kỷ. Không ít người lớn lên tin rằng châu Phi “cỡ vừa” so với châu Âu, chỉ đến khi thấy số liệu thật mới ngỡ ngàng. Châu Phi không chỉ lớn gấp 14 lần Greenland, mà còn lớn hơn cả Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ và phần lớn châu Âu cộng lại.
Ngày nay, nhiều tổ chức đang muốn sửa sai. Liên minh châu Phi gần đây kêu gọi thay bản đồ Mercator trong trường học bằng những phép chiếu mới như Equal Earth, vốn phản ánh diện tích thật của các lục địa. Trên những tấm bản đồ ấy, châu Phi hiện ra khổng lồ, Nam Mỹ trải dài, còn châu Âu và Bắc Mỹ trở về đúng tỷ lệ. Cái nhìn về thế giới cũng thay đổi theo: không còn “phương Bắc to lớn” và “phương Nam nhỏ bé”, mà là một trái đất cân bằng hơn.
Điều đáng nói là: tất cả chúng ta đều đã từng tin vào ảo ảnh Mercator, ít nhất một lần. Và có lẽ đó mới là sức mạnh của bản đồ – không chỉ chỉ đường, mà còn định hình cách ta cảm nhận thế giới.
Nghĩ cho cùng, bản đồ vốn là công cụ để phản ánh sự thật. Nhưng trong trường hợp này, nó lại là một trong những ảo giác lớn nhất mà nhân loại chia sẻ. Một ảo giác in trên trang giấy, treo trong lớp học, và khắc sâu vào tâm trí. Có lẽ đã đến lúc chúng ta cần học lại thế giới, bắt đầu từ việc nhìn một tấm bản đồ… đúng kích thước.