Một buổi sáng mùa đông ở Kyiv, bạn bước vào một ga tàu điện ngầm cũ kỹ, tưởng như bình thường. Nhưng rồi, thang cuốn cứ chạy mãi, chạy mãi… Năm phút trôi qua, bạn vẫn chưa tới nơi. Không phải vì ga này hiện đại. Mà vì nó… quá sâu. Đến mức có thể chống được bom nguyên tử. Và lý do khiến nó được xây sâu đến vậy, lại đến từ một nỗi sợ không ai còn nhắc tên: chiến tranh hạt nhân.
Đó là ga Arsenalna. Với độ sâu hơn 105 mét, đây là một trong những nhà ga sâu nhất thế giới. Sâu đến mức, nếu bạn đứng từ mặt đất, bạn sẽ phải đi qua hai đoạn thang cuốn dài gần 100 mét mới xuống tới sân ga. Mỗi sáng, hàng nghìn người Kyiv bắt đầu ngày mới bằng hành trình ngược xuống lòng đất kéo dài gần 5 phút. Không phải ai cũng biết, nhưng chính hành trình đó là một di sản sống của thời Liên Xô.
Khi xây dựng hệ thống metro Kyiv vào cuối thập niên 1950, các kỹ sư Liên Xô đối mặt với một thách thức đặc biệt: thành phố nằm trên bờ dốc cao của sông Dnieper. Điều này buộc các tuyến tàu phải đào rất sâu mới có thể duy trì độ dốc an toàn. Đó là lý do đầu tiên.
Nhưng có một lý do khác, lặng lẽ hơn. Vào thời điểm ấy, căng thẳng chiến tranh Lạnh khiến bất kỳ công trình công cộng nào cũng có thể trở thành một phần của kế hoạch phòng thủ dân sự. Metro không chỉ để di chuyển – nó còn là hầm trú ẩn. Arsenalna vì thế không chỉ là ga tàu, mà là pháo đài ngầm. Được thiết kế đủ sâu để chống chịu các vụ nổ từ bom hạt nhân, đủ rộng để chứa hàng nghìn người, và đủ kín để cách ly hoàn toàn với thế giới bên trên.
Cái sâu ở Arsenalna không chỉ là độ sâu địa lý. Nó là chiều sâu của một thời đại đầy sợ hãi. Một thời đại tin rằng, nếu chiến tranh xảy ra, thì nơi an toàn nhất không phải là biên giới, mà là lòng đất.
Kiến trúc ban đầu của ga thậm chí còn được thiết kế theo kiểu “ba vòm và ba trụ”, đặc trưng của các công trình ngầm Liên Xô. Nhưng do địa chất phức tạp, phần trụ trung tâm cuối cùng không thể thi công, chỉ còn lại các vòm bê tông lạnh lẽo như khung xương trơ trọi. Chi tiết ấy, dù nhỏ, lại khiến ga Arsenalna giống một hầm ngầm thật sự hơn là một không gian công cộng.
Hơn 60 năm sau khi được xây dựng, Arsenalna lại một lần nữa trở thành nơi trú ẩn cho hàng nghìn người dân Kyiv trong chiến sự hiện đại. Những bức tường lạnh ấy đã nghe thấy tiếng bom thật sự, không còn là kịch bản giả định. Công trình mang dấu ấn Liên Xô ấy, tưởng đã thuộc về quá khứ, lại đang sống lại đúng với lý do mà nó được đào sâu đến vậy.
Liệu có khi nào, những hầm trú ẩn thời chiến tranh Lạnh, chính là lời nhắc nhở mà thế giới hiện đại đã quên?