Ở Nhật, không hiếm cảnh tượng một bé tiểu học đội mũ vàng, đeo cặp to, lặng lẽ băng qua ngã tư hay chen lên tàu điện giờ cao điểm — hoàn toàn một mình. Trong khi nhiều quốc gia phải thắt chặt bảo vệ trẻ em khỏi bắt cóc và tai nạn, Nhật lại để trẻ tự lập từ rất sớm. Và điều nghịch lý là: tỷ lệ trẻ bị bắt cóc ở Nhật lại thuộc hàng thấp nhất thế giới.
Chuyện này không phải ngẫu nhiên. Nó là kết quả của một mạng lưới xã hội và thiết kế đô thị được dệt nên cẩn thận qua nhiều thập kỷ.
Theo một khảo sát tại tỉnh Chiba (gần Tokyo), có đến 79,2% trẻ em lớp một đi học một mình hoặc với bạn, không có người lớn đi cùng. Thậm chí trẻ mẫu giáo cũng được khuyến khích tự đi bộ đến trường mầm non địa phương, nếu đủ gần. Một nghiên cứu khác cho thấy, tại các khu vực đô thị Nhật, đa phần học sinh tiểu học đều tự đi học bằng tàu điện hoặc xe buýt từ khi mới 6–7 tuổi.
Làm sao điều đó có thể xảy ra mà không khiến phụ huynh lo sốt vó?
Đầu tiên, Nhật là một trong những quốc gia có tỷ lệ tội phạm thấp nhất thế giới. Các vụ bắt cóc trẻ em bởi người lạ rất hiếm. Không phải vì tội phạm không tồn tại, mà vì xác suất hành động thành công của kẻ xấu gần như bằng không. Đó là nhờ mạng lưới giám sát xã hội dày đặc: từ các cụ già đứng gác ở ngã tư, nhân viên bán hàng quanh trường học, cho đến các cửa hàng và nhà dân được gắn biển “110 House” — nơi trẻ có thể vào xin giúp nếu thấy nguy hiểm.
Bên cạnh đó, trường học Nhật không chỉ dạy kiến thức, mà còn dạy trẻ cách đi bộ an toàn, cách phản ứng khi bị người lạ tiếp cận, thậm chí cả kỹ năng quan sát đường và chọn tuyến đi phù hợp. Mỗi trường đều có bản đồ “đường an toàn” được khuyên dùng. Các em được khuyến khích đi theo nhóm bạn, và thường được phát mũ vàng, áo phản quang, chuông báo động hoặc thiết bị định vị Bluetooth để bố mẹ theo dõi.
Và có lẽ quan trọng hơn cả: văn hóa cộng đồng Nhật đề cao trách nhiệm chung. Trẻ em được xem là một phần của xã hội, không chỉ của riêng gia đình. Người lớn không cảm thấy “phiền” khi để mắt tới lũ trẻ quanh mình. Một ánh nhìn từ cô bán hàng rong, một lời nhắc của bác bảo vệ… có thể đủ để ngăn chặn một hành vi đáng ngờ trước khi nó kịp xảy ra.
Dĩ nhiên, Nhật không miễn nhiễm với rủi ro. Vẫn có những vụ bắt cóc rúng động — như trường hợp Fusako Sano năm 1990 bị giam giữ suốt 9 năm. Nhưng các vụ như vậy cực kỳ hiếm, và thường đi kèm một làn sóng cảnh tỉnh xã hội rất mạnh, khiến hệ thống phòng ngừa càng được củng cố.
Việt Nam hiện nay cũng có những thách thức tương tự: giao thông phức tạp, dân số đông, đô thị hóa nhanh, áp lực học hành cao. Nhưng câu chuyện của Nhật cho thấy, an toàn không nhất thiết đồng nghĩa với bao bọc. Với thiết kế đô thị thân thiện, cộng đồng có trách nhiệm, và kỹ năng sống được giáo dục sớm, trẻ có thể tự lập mà vẫn an toàn.
Bài học không nằm ở việc để trẻ tự đi học từ mẫu giáo. Mà nằm ở câu hỏi lớn hơn: chúng ta muốn trẻ em lớn lên trong nỗi sợ, hay trong sự tin tưởng và khả năng làm chủ?