Bạn có bao giờ thấy lạ, càng hiểu rõ việc mình phải làm, bạn lại càng chậm bắt đầu? Bạn không hề lười. Có thể, bạn chỉ đang… nghĩ hơi sâu.
Nhà tâm lý học Adam Grant gọi hiện tượng ấy là “trì hoãn chiến lược”. Trong cuốn Originals, ông kể rằng nhiều người sáng tạo nhất ông từng gặp đều có điểm chung: họ không làm sớm, nhưng cũng không để quá trễ. Họ giữ mình ở trạng thái “đang ủ”, cho phép ý tưởng âm ỉ trong đầu trước khi ra tay. Steve Jobs là một ví dụ điển hình — ông nổi tiếng vì không bao giờ quyết định vội, kể cả những chi tiết nhỏ nhất. Trì hoãn, trong trường hợp đó, không phải là lười biếng. Nó là một khoảng đệm nhận thức, khi bộ não tạm dừng hành động để dò tìm phương án tốt hơn.
Nhiều nghiên cứu gần đây củng cố điều này, dù không tuyệt đối. Một phân tích năm 2016 gợi ý rằng những người có IQ cao hơn có xu hướng trì hoãn nhiều hơn, vì họ nhìn thấy nhiều kịch bản khác nhau nên khó chọn một hướng duy nhất. Nói cách khác, chính vì họ nghĩ xa hơn nên bước đầu lại chậm hơn. Nhưng nghiên cứu sau đó, giai đoạn 2023–2024, bổ sung rằng điều đó chỉ đúng nếu người ấy biết kiểm soát cảm xúc và thời điểm hành động. Cùng một nguyên nhân – tư duy phức tạp – có thể dẫn đến hai kết cục: trì hoãn sáng tạo hoặc tê liệt vì lo âu.
Não người thông minh có một vấn đề cố hữu: nó nhìn thấy quá nhiều rủi ro. Vùng amygdala – trung tâm xử lý lo lắng – hoạt động mạnh hơn khi họ đối mặt với nhiệm vụ phức tạp. Họ dễ hình dung hậu quả, tưởng tượng sai sót và muốn mọi thứ hoàn hảo ngay từ đầu. Chính nỗi sợ ấy làm họ chậm bắt đầu, không phải vì không muốn làm, mà vì muốn làm cho đúng. Khi ấy, trì hoãn trở thành một cách tự vệ tinh tế của trí tuệ. Giống như người thợ kim hoàn mài đá mãi chưa đính lên nhẫn, không phải vì ngại, mà vì biết viên đá ấy sẽ ở đó mãi mãi.
Một số nhà tâm lý phân biệt hai kiểu trì hoãn. Trì hoãn thụ động – khi ta bị cảm xúc tiêu cực điều khiển, lo lắng đến mức tê liệt. Trì hoãn chủ động – khi ta biết mình đang chờ, và dùng khoảng chờ đó để quan sát, lên kế hoạch hoặc chờ cảm hứng đến đúng lúc. Chính nhóm thứ hai này thường trùng với những người có khả năng sáng tạo và tư duy phản biện cao. Leonardo da Vinci từng để bức Mona Lisa nằm dở suốt 16 năm. Không ai gọi ông là kẻ lười. Bởi có lẽ trong từng năm ấy, ông đang nhìn thấy một lớp ánh sáng mới, một nụ cười khác, một cách pha màu chưa từng có.
Tuy vậy, ranh giới giữa trì hoãn sáng suốt và trì hoãn tự hủy mỏng như sợi tóc. Người thông minh dễ rơi vào ảo giác rằng mình vẫn đang chuẩn bị, trong khi thực ra là đang trốn tránh nỗi sợ thất bại. Càng thông minh, họ càng có lý do hợp lý để biện minh cho sự chậm trễ của mình. Thế nên điều quan trọng không phải là có trì hoãn hay không, mà là có biết mình đang trì hoãn vì gì.
Trì hoãn, nếu có ý thức, có thể là giai đoạn ủ chín của sáng tạo. Nhưng nếu để nó tự lái, nó sẽ hóa thành đầm lầy kéo ta xuống. Bí quyết của những người vừa thông minh vừa hiệu quả không phải là họ không trì hoãn, mà là họ chọn đúng thời điểm để dừng trì hoãn.
Vì thế, lần tới khi bạn ngồi nhìn màn hình trống và thấy tội lỗi, đừng vội mắng mình lười. Có thể bộ não bạn đang âm thầm làm việc ở tầng sâu nhất của nó. Nhưng khi cảm giác “đến lúc rồi” xuất hiện – dù chỉ là một tia chớp ngắn – hãy lập tức hành động. Bởi một ý tưởng hay cũng có hạn sử dụng.