Bạn chỉ cần nhìn vào ánh mắt ai đó — và trong một cái chớp mắt, đã biết họ đang lo lắng, giận dữ hay vui vẻ. Cảm giác ấy nhanh đến mức bạn không kịp nhận ra mình đã “đọc” người khác như thế nào. Khoa học thần kinh cho thấy: đó không phải trực giác mơ hồ, mà là phản ứng thật của bộ não, diễn ra chỉ trong vài chục mili giây.
Một nhóm nghiên cứu tại Đại học Wisconsin (Whalen et al., Science, 1998) từng chiếu hình ảnh khuôn mặt sợ hãi trong 33 mili giây – quá ngắn để người tham gia ý thức nhìn thấy. Dù vậy, vùng amygdala trong não vẫn sáng mạnh khi được quét bằng fMRI. Nghĩa là, ngay cả khi ta không nhận ra khuôn mặt, bộ não vẫn phản ứng với cảm xúc trên đó.
Các nghiên cứu sau này, như của Luo và cộng sự (Journal of Neuroscience, 2023), cho biết phản ứng cảm xúc có thể bắt đầu từ 45 đến 118 mili giây sau khi hình ảnh xuất hiện – nhanh hơn cả thời điểm não xử lý xong hình dạng khuôn mặt. Nói cách khác, trước khi bạn “thấy” người khác rõ ràng, não đã cảm nhận được họ đang mang cảm xúc gì.
Trung tâm của quá trình này là amygdala, một cấu trúc nhỏ nằm sâu trong hệ viền – vùng não cổ xưa kiểm soát sợ hãi, hứng thú và phản ứng sinh tồn. Amygdala nhận tín hiệu trực tiếp từ hệ thị giác sơ cấp mà không cần qua vỏ não thị giác – con đường xử lý nhanh hơn nhưng thô hơn. Nhờ vậy, nếu ai đó nhìn bạn bằng ánh mắt hoảng sợ, não có thể phát tín hiệu cảnh báo gần như tức thì, trước cả khi bạn ý thức về điều mình thấy.
Trong tiến hoá, cơ chế này từng cứu sống tổ tiên ta: phát hiện nỗi sợ của người khác nghĩa là có nguy hiểm gần đó. Càng nhận ra nhanh, cơ hội sống sót càng cao. Ngày nay, khả năng ấy vẫn hoạt động, chỉ là trong bối cảnh khác – giao tiếp, cảm thông, đánh giá người đối diện.
Điều thú vị là vùng quanh mắt chứa lượng thông tin cảm xúc đậm đặc nhất trên khuôn mặt. Khi chỉ hiển thị phần mắt, con người vẫn nhận diện chính xác biểu cảm sợ hãi, giận dữ hoặc vui mừng. Trẻ sơ sinh mới 7 tháng tuổi đã phản ứng mạnh hơn với ánh mắt sợ hãi so với ánh mắt trung tính – cho thấy khả năng này là bẩm sinh, không cần học. “Nhìn vào mắt nhau” vì thế không chỉ là hành vi xã hội, mà là bản năng thần kinh sâu xa giúp ta hiểu người khác.
Tuy vậy, bản năng này cũng có giới hạn. Dù amygdala phản ứng cực nhanh, việc “giải mã” ý định thật sự lại thuộc về vỏ não trước trán – nơi phân tích ngữ cảnh, kinh nghiệm và quy tắc xã hội. Chính bước diễn giải chậm hơn này dễ dẫn đến hiểu sai ánh mắt, nhất là trong giao tiếp ảo hoặc giữa các nền văn hoá khác nhau. Bộ não vẫn đọc tín hiệu, nhưng có thể “dịch” sai thông điệp.
Điều đáng chú ý là những phản ứng siêu nhanh này hoàn toàn vô thức. Bạn không thể ra lệnh cho mình đừng cảm nhận cảm xúc người khác. Trong mỗi cuộc trò chuyện, mỗi cái liếc mắt thoáng qua, amygdala vẫn làm việc – âm thầm và chính xác hơn bạn nghĩ.
Vậy nên, lần tới khi ánh mắt hai người chạm nhau và bạn bỗng “cảm thấy” điều gì đó mà chưa kịp nghĩ, hãy nhớ: đó không phải linh cảm. Đó là 50 mili giây của tiến hoá, là khoảnh khắc bộ não đọc thế giới trước khi bạn kịp gọi tên nó.