Trong một căn phòng thí nghiệm ở California, vài con chim bồ câu đứng trước màn hình máy tính. Trên đó là những bức ảnh phóng đại mô vú — những ô vuông hồng tím loang lổ, trông chẳng khác gì tranh trừu tượng. Mỗi lần nhìn đúng vào vùng có tế bào ung thư, chúng mổ nhẹ vào màn hình. Và điều kỳ lạ là: chúng đúng tới 85%.
Nghiên cứu này được công bố trên tạp chí PLOS One năm 2015. Các nhà khoa học từ Đại học California muốn tìm hiểu xem, liệu một loài chim tầm thường có thể học phân biệt mô lành và mô ung thư nếu được huấn luyện không. Bằng phần thưởng là vài hạt thức ăn, bồ câu nhanh chóng học cách nhận ra những đặc trưng vi tế trong ảnh mà ngay cả sinh viên y khoa mới vào nghề cũng dễ bỏ qua.
Sau nhiều vòng thử, người ta phát hiện điều đáng kinh ngạc hơn: khi lấy kết quả của nhiều con bồ câu “bỏ phiếu” chung lại, độ chính xác gần như tuyệt đối — xấp xỉ 99%. Giống như cách nhiều ý kiến trung bình lại có thể cho ra đáp án thông minh hơn từng cá nhân, “đàn bồ câu” cũng hoạt động như một bộ não tập thể.
Tất nhiên, bồ câu không hiểu “ung thư” là gì. Chúng chỉ nhận dạng hình ảnh. Nhưng chính đó mới là điều đáng suy ngẫm. Bộ não nhỏ bé của chúng — chỉ to bằng đầu ngón tay — vẫn có thể phát hiện khác biệt tinh vi trong cấu trúc tế bào, nhờ khả năng thị giác cực kỳ nhạy bén. Ở cấp độ xử lý hình ảnh, chúng hoạt động không khác một mạng nơ-ron nhân tạo: được huấn luyện bằng ví dụ, nhận phản hồi, rồi dần nhận ra mẫu ẩn trong dữ liệu.
Khi các nhà nghiên cứu thử thay đổi điều kiện — ví dụ dùng ảnh chụp mới chưa từng xuất hiện trong quá trình huấn luyện — hiệu suất của bồ câu giảm đi rõ rệt. Điều đó cho thấy: chúng không thực sự “hiểu” mà chỉ “nhận dạng theo mẫu đã học”. Nhưng khác ở chỗ, đó cũng chính là cách AI vận hành ngày nay.
Từ thí nghiệm nhỏ này, con người nhận ra một điều thú vị: đôi khi, để hiểu trí thông minh, ta phải nhìn ra ngoài chính mình. Con người dạy chim học cách phân biệt ung thư, rồi lại nhờ chúng mà hiểu hơn về cách bộ não — và cả máy học — tiếp nhận thế giới.
Một con chim bồ câu không thể chẩn đoán bệnh nhân thật. Nhưng nó cho ta thấy, “nhìn thấy” là một khả năng phổ quát hơn ta tưởng. Có lẽ trí tuệ không bắt đầu từ ngôn ngữ hay ý thức, mà từ khả năng nhận ra sự khác biệt có ý nghĩa. Và trên hành trình ấy, con người và bồ câu — vô tình — lại đang học cùng một bài học.