Bạn thử nhớ lại lần gần nhất mình ngồi xuống một chiếc ghế công cộng. Có thể ở công viên, bến xe buýt, hay ven đường đi bộ. Bạn định nghỉ chân đôi chút, nhưng sau vài phút, lưng bắt đầu mỏi, đầu gối khó chịu, và bạn bỗng thấy muốn đứng dậy. Lạ thay, ghế vẫn còn chỗ, nhưng cảm giác lại thôi thúc bạn không ở đó thêm nữa.
Thoạt nhìn, ta dễ cho rằng ghế ấy làm ẩu, hoặc do xuống cấp theo thời gian. Nhưng sự thật trớ trêu là nhiều chiếc ghế như vậy được thiết kế chính xác để tạo ra cảm giác… không thoải mái. Không phải lỗi kỹ thuật, mà là chủ ý.
Một ví dụ quen thuộc nhất là chiếc ghế có tay vịn giữa hai chỗ ngồi. Ai cũng từng gặp: ngồi được, nhưng không thể ngả người, càng không thể nằm nghỉ. Tay vịn đó chẳng phải để “tốt cho cột sống”, mà để đảm bảo không ai chiếm trọn ghế, nhất là những người vô gia cư muốn nằm qua đêm. Những vạch chia âm thầm đó, thực chất là lời nhắn nhủ: “Đừng ở lại lâu.”
Ở London, có một chiếc ghế nổi tiếng tên là Camden bench. Nó không hề có góc tròn, không có kẽ hở, bề mặt cứng và nghiêng, nặng đến mức không thể di chuyển. Bạn có thể ngồi tạm, nhưng không bao giờ thấy dễ chịu. Chiếc ghế này còn được quảng bá như một “thiết kế đa năng”: chống nằm ngủ, chống trượt ván, chống bám vẽ bậy, thậm chí còn chống cả việc bị dùng làm vật cản khủng bố. Nó hoàn hảo đến mức… không ai muốn ngồi.
Thành phố gọi những thứ đó là hostile architecture – kiến trúc thù địch. Đó là chiến lược thiết kế không gian công cộng để hướng hành vi con người, thường bằng cách ngăn cản những gì bị coi là “không mong muốn”. Nghe có vẻ xa lạ, nhưng nó có mặt ở khắp nơi: hàng chục cục đá gồ ghề đặt dưới gầm cầu để ngăn dựng trại, những thanh kim loại gắn trên bệ cửa sổ để không ai ngồi, những chiếc ghế chỉ đủ để… dựa chứ không ngồi lâu.
Nghịch lý nằm ở chỗ: ghế vốn được làm để ngồi, nhưng những chiếc ghế công cộng lại được làm để không ai ngồi lâu. Chúng không hỏng, mà hoàn toàn chính xác theo ý đồ của người thiết kế. Và một khi nhận ra, ta mới hiểu vì sao cảm giác “muốn đứng dậy sớm” lại đồng loạt xảy ra với hầu hết ghế ngoài kia.
Có người coi đây là giải pháp cần thiết, bởi không gian công cộng có giới hạn và cần “trật tự”. Nhưng cũng có người xem đó là một sự im lặng lạnh lùng: thành phố dùng thiết kế để loại bỏ con người, thay vì đối thoại hay hỗ trợ. Một chiếc ghế, vốn là biểu tượng của nghỉ ngơi, biến thành công cụ nhắc nhở rằng “bạn chỉ được ghé qua, không được ở lại”.
Điều đáng sợ hơn là sự quen thuộc. Chúng ta ngồi xuống, thấy khó chịu, rồi đứng dậy, chẳng mấy ai tự hỏi vì sao. Những chiếc ghế ấy đã thành một phần của cảnh quan, khiến ta chấp nhận một sự thật ngầm định: nơi công cộng không còn thực sự thuộc về tất cả mọi người.
Và rồi, một khi để ý, bạn sẽ bắt đầu nhìn thấy những “cái bẫy êm ái” này ở khắp nơi. Ghế nghiêng trong trạm chờ xe buýt, bệ đá với chốt sắt nhô lên, thậm chí cả những mặt phẳng được phủ lớp gồ ghề để không ai có thể nằm xuống. Mỗi chi tiết nhỏ đều gửi một thông điệp vô hình, không bằng chữ, không bằng biển báo, mà bằng chính sự khó chịu trong cơ thể.
Ghế công cộng vì thế không chỉ là ghế. Nó là lời thì thầm của thành phố về cách chúng ta nên cư xử, ở bao lâu, và khi nào phải rời đi. Nhưng nếu ghế không còn để ngồi, vậy ta còn bao nhiêu phần thật sự “công cộng” trong không gian công cộng?
Bạn có thể tiếp tục ngồi, tất nhiên. Nhưng rồi lưng sẽ mỏi, chân sẽ tê, và bạn sẽ đứng lên sớm hơn mình tưởng. Không phải vì bạn muốn, mà vì chiếc ghế đã muốn thế. Và đôi khi, ta có cảm giác như cả thành phố đang cùng nó thì thầm:
“Bạn có thể ngồi xuống, nhưng xin đừng ở lại lâu.”