Nếu ai đó hỏi: “Con người thấy được bao nhiêu màu?”, có lẽ bạn sẽ nhẩm tính đâu đó vài chục màu cơ bản, rồi cộng thêm vài trăm sắc độ. Nhưng có một dải màu ngay sát bên màu tím mà gần như không ai thấy – dù mắt thật ra vẫn có khả năng.
Đó là ánh sáng tử ngoại, hay tia cực tím (UV). Nó không phải thứ gì siêu nhiên. Nó chỉ là một phần trong cầu vồng mà chúng ta lỡ không nhìn.
Về cơ bản, để “nhìn thấy”, ta cần ba yếu tố: ánh sáng đến được mắt, võng mạc cảm nhận được, và não phân tích tín hiệu đó thành hình ảnh. Nghe thì có vẻ đơn giản. Nhưng chính giữa ba tầng đó, có một cuộc kiểm duyệt thầm lặng.
Đầu tiên là thấu kính mắt – chiếc “cửa lọc” ngay phía sau giác mạc. Nó có nhiệm vụ chặn tia cực tím lại trước khi chúng kịp chạm vào võng mạc, như một vệ sĩ riêng bảo vệ các tế bào cảm quang khỏi tổn thương. Không có sự can thiệp này, ánh sáng UV hoàn toàn có thể được mắt cảm nhận. Các tế bào que và nón trong võng mạc – đặc biệt là loại cảm nhận ánh sáng xanh – vẫn có thể phản ứng với bước sóng gần UV, khoảng 315 nanomet.
Thực tế, một nghiên cứu ở Đại học Georgia năm 2018 cho thấy 100% sinh viên tham gia có thể phát hiện ánh sáng ở vùng này, chỉ cần đủ cường độ. Điều này cũng lý giải vì sao trẻ em – với thấu kính mắt còn trong suốt – có thể “cảm” tia UV nhiều hơn người lớn. Nhưng cảm là một chuyện. Nhìn thấy lại là chuyện khác.
Bởi sau mắt, là não. Và não không coi UV là một màu đáng để phân loại.
Ngay cả khi một phần ánh sáng cực tím lọt được vào, não vẫn không “vẽ” cho ta một màu mới. Nó chỉ dịch cảm giác đó thành trắng xanh hoặc tím mờ, rồi bỏ qua. Trong hệ màu của con người, không có chỗ cho UV. Giống như một bản đồ bị xóa mất một hòn đảo.
Nhưng có những người vô tình thoát khỏi bộ lọc ấy.
Những bệnh nhân từng phẫu thuật đục thủy tinh thể và mất đi thấu kính tự nhiên (tình trạng gọi là aphakia) có thể nhìn thấy tia UV – và mô tả chúng như ánh sáng trắng kỳ lạ, hơi phát sáng, như sương mù có màu. Thế giới của họ, chỉ vì thiếu đi một lớp lọc, đã hiện ra khác hẳn.
Từ góc nhìn tiến hóa, có lẽ việc không thấy tia cực tím là một chiến lược sống sót. Ánh sáng này mang năng lượng cao, dễ gây tổn thương tế bào. Nếu thấy được nó, rất có thể mắt ta sẽ bị thu hút, và tổn hại. Tốt hơn là không thấy. Tốt hơn là não chọn lờ đi.
Nhưng cũng có thể, đó chỉ là một giới hạn nhỏ mà ta chưa từng để ý. Một giới hạn mà cơ thể đã tự áp đặt – không vì không thể, mà vì đã quen với đủ rồi.
Vì nếu một phần của cầu vồng đã bị giấu đi, ai biết được còn bao nhiêu phần khác cũng đang bị não “tắt tiếng”?