Có khi nào bạn đang rửa chén, hay ngồi thẫn thờ nhìn ra cửa sổ, thì bỗng dưng đầu óc bắt đầu kể chuyện? Một ký ức cũ nhảy ra. Một đoạn đối thoại bạn chưa từng có. Một kịch bản tưởng tượng nửa thật nửa không.
Đó không phải bạn đang mơ mộng. Đó là mind-wandering — hiện tượng não tự “rời khỏi hiện tại” để lang thang qua quá khứ, tương lai hoặc thế giới giả định. Và nó không phải thói quen xấu. Nó là cơ chế sinh tồn.
Khi bạn không làm gì, não vẫn không chịu ngồi yên. Nó khởi động một mạng lưới ngầm tên là default-mode network – vùng hoạt động mạnh nhất khi bạn… không làm gì cả. Mạng này đặc biệt hưng phấn trong những lúc buồn chán. Và thay vì để bạn đắm trong sự trống rỗng, nó chọn cách… dựng phim.
Phim gì? Phim ký ức, phim “nếu như”, phim kịch bản xã hội – đủ mọi thể loại. Mỗi lần tâm trí bạn trôi dạt, là một lần não tập diễn lại, thử vai, hoặc lên kế hoạch cho những tình huống có thể xảy ra. Giống như diễn tập trong phòng tối.
Đây có thể là lý do tại sao nhiều người tìm ra ý tưởng lớn khi đang… tắm. Hoặc bất chợt hiểu ra điều gì đó trong lúc lái xe một mình. Những lúc đó, não không bị bận bởi thực tại. Nó có chỗ để chơi, để khám phá, để kết nối những thứ tưởng chừng không liên quan.
Nhưng cũng chính cơ chế này có thể trở thành con dao hai lưỡi. Khi sự lang thang trở nên vô kiểm soát, đặc biệt là hướng về nỗi lo hoặc ký ức tiêu cực, bạn rơi vào vòng lặp gọi là perseverative cognition – nghĩ hoài không dứt. Stress, lo âu, mất ngủ bắt đầu từ đó.
Nghĩa là, rảnh rỗi không hẳn là nghỉ ngơi. Với bộ não, đó là thời điểm nó phải “giải quyết” những vấn đề chưa có hồi kết. Nếu không có hướng đi tích cực, nó sẽ tự tạo ra những vấn đề mới – như một trò chơi nguy hiểm.
Nên nếu bạn thấy mình nghĩ lan man giữa một buổi chiều không việc, đừng vội trách bản thân mất tập trung. Đó là não bạn đang cố giúp bạn, theo cách nó đã học từ hàng triệu năm tiến hoá.
Câu hỏi là: bạn có muốn nó tiếp tục viết kịch bản đó không?