Bạn có thể hình dung một con rắn hổ mang, loài bò sát vốn gắn liền với sự dữ dằn và đáng sợ, lại nằm ngửa, lưỡi thè ra, bất động như thể vừa chết. Nhưng đó không phải cái chết thật. Đó là màn kịch bản năng của nó.
Hành vi này trong sinh học gọi là thanatosis – hiện tượng giả chết để đánh lừa kẻ thù. Một số loài rắn hổ mang, đặc biệt là Rinkhals ở châu Phi, có màn “diễn sâu” đến mức khiến cả những kẻ săn mồi lão luyện cũng phải bối rối. Khi bị đe dọa, chúng không chỉ ngửa bụng và bất động, mà còn há miệng, thè lưỡi, đôi khi còn tự lật lại nếu ai đó cố xoay ngược tư thế, để trông giống một xác chết thật sự.
Không chỉ hổ mang, nhiều loài rắn khác cũng là “diễn viên” cừ khôi. Rắn mũi hếch (hognose) còn biết chảy máu miệng, giật nảy người, thậm chí đại tiện khi giả chết. Những chi tiết này không hề ngẫu nhiên. Trong tự nhiên, xác chết thường mang mùi khó chịu, dễ gây ghê tởm, và hành vi ấy có thể đủ để xua đuổi kẻ săn mồi.
Điều nghịch lý là: một loài có nọc độc mạnh như hổ mang – vốn có thể tấn công và phòng thủ hữu hiệu – lại chọn cách giả chết. Nhưng đó chính là chiến thuật tối ưu trong nhiều tình huống. Tấn công có thể khiến chúng bị thương, còn giả chết khiến kẻ thù mất hứng thú mà bỏ đi. Giả chết không chỉ là sự thụ động, mà là một lựa chọn sống còn.
Các nhà khoa học nhận ra rằng thanatosis không chỉ xuất hiện ở rắn, mà còn ở côn trùng, cá, chim, thậm chí cả thú. Ở quy mô tiến hóa, nó là minh chứng rằng “không làm gì cả” cũng có thể là một chiến lược mạnh mẽ.
Nếu bạn tình cờ thấy một con rắn hổ mang nằm bất động như thể đã chết, có lẽ nó chỉ đang diễn kịch. Và điều đáng ngạc nhiên là: màn kịch ấy có thể cứu sống nó nhiều lần hơn cả nọc độc chết người mà nó mang trong mình.