Một chiếc dao mổ, một con giun dẹp, và một thí nghiệm trông có vẻ tàn nhẫn: người ta cắt nó thành hàng trăm mảnh. Những mảnh nhỏ đến mức tưởng như chẳng còn gì để sống. Nhưng vài ngày sau — từng mảnh cựa quậy. Và rồi, từng cá thể mới dần hiện hình.
Không phải chuyện thần thoại. Giun dẹp là một trong số rất ít sinh vật có khả năng tái tạo toàn bộ cơ thể từ một phần nhỏ xíu. Các nhà khoa học đã ghi nhận: chỉ cần 1/279 phần của cơ thể — nhỏ đến mức nhìn qua kính hiển vi cũng chỉ là một đốm tế bào mờ nhạt — cũng có thể mọc thành một cá thể hoàn chỉnh, với đầy đủ mắt, não, nội tạng và khả năng vận động.
Bí mật nằm ở neoblasts — những tế bào gốc kỳ diệu trong cơ thể giun dẹp. Chúng chiếm tới 20–30% tổng số tế bào, luôn sẵn sàng hóa thân thành bất kỳ loại mô nào cần được thay thế. Khi một mảnh giun bị cắt rời, các neoblasts sẽ tập trung tại vết thương, hình thành một khối blastema, rồi âm thầm dựng lại cả cơ thể từ con số không.
Hình dung bạn cắt một con giun dẹp làm đôi. Một nửa sẽ mọc lại đuôi. Nửa còn lại sẽ mọc lại đầu — bao gồm cả não và hệ thần kinh. Nhưng điều phi thường chưa dừng ở đó. Dù bạn có tiếp tục chẻ nó ra làm 5, 10 hay 200 mảnh, miễn sao mỗi mảnh còn chứa một vài neoblasts, thì nó vẫn có thể hồi sinh. Lặp đi lặp lại. Không mệt mỏi.
Thomas Hunt Morgan — nhà sinh học nổi tiếng từng đoạt Nobel — ban đầu không tin hiện tượng này. Nhưng sau hàng trăm giờ quan sát, ông đã phải thừa nhận: “Mỗi phần nhỏ đều mang theo toàn bộ khả năng của cái toàn thể.”
Điều đó nghe như nghịch lý. Bởi thông thường, ta nghĩ rằng để phục hồi một hệ thống, cần phải giữ lại phần quan trọng nhất — đầu não, trung tâm, hoặc ít nhất là xương sống. Nhưng ở giun dẹp, không có phần nào là trung tâm tuyệt đối. Mỗi phần nhỏ, nếu chứa đủ “người thợ” tên neoblast, thì vẫn có thể dựng lại cả một đời sống.
Cơ thể ấy không chỉ mọc lại. Nó nhớ. Nó biết mình từng là gì. Và nó làm lại điều đó, không thiếu một chi tiết.
Nếu bạn từng thấy mình bị chẻ nhỏ bởi thất bại, chia cắt, hay mất phương hướng — hãy nhớ đến loài sinh vật bé nhỏ này. Có thể bên trong bạn vẫn còn một nhóm tế bào gốc đang đợi điều kiện đủ tối để bắt đầu lại.
Chúng ta không cần nguyên vẹn để hồi sinh. Chỉ cần một phần chưa mất đi khả năng trở thành toàn thể.