Bạn bước ra khỏi thang máy, nhìn lướt qua người đứng bên cạnh. Ba phút sau, nếu phải mô tả lại mặt họ, bạn sẽ thấy mình gần như trắng tay.
Đây không phải do bạn đãng trí. Mà là vì não bạn đang làm đúng chức năng của nó.
Khuôn mặt là một loại thông tin đặc biệt: có tính xã hội cao nhưng lại thay đổi liên tục. Tóc có thể nhuộm, râu có thể cạo, kính có thể đeo rồi tháo. Vậy nên não chỉ đầu tư lưu trữ khuôn mặt nào có khả năng xuất hiện lại. Còn những khuôn mặt lướt qua — dù rõ đến mấy — cũng chỉ được giữ trong trí nhớ ngắn hạn khoảng vài chục giây. Rồi bị xoá sạch để tiết kiệm tài nguyên.
Cảm giác “nhớ mặt mà không nhớ tên” chính là vết tích của quá trình này. Thông tin về khuôn mặt và thông tin ngôn ngữ được lưu ở hai vùng khác nhau trong não. Một vùng chuyên xử lý nét mặt và biểu cảm. Một vùng khác chuyên lưu tên và thông tin xã hội. Khi chỉ gặp ai đó một lần, hai vùng này hiếm khi kịp kết nối với nhau.
Một nghiên cứu cho thấy: người bình thường chỉ có thể nhớ khoảng 20% khuôn mặt đã gặp trong tuần. Còn lại đều tan biến gần như ngay lập tức, trừ khi có sự lặp lại. Ví dụ: cùng làm ở công ty, gặp ở lớp học, hoặc thấy lại trên mạng xã hội. Mỗi lần gặp lại là một lần “khắc sâu” thêm vào vùng nhớ dài hạn.
Nhưng vẫn có một nhóm người đặc biệt. Họ là “super-recognisers” — những người có khả năng ghi nhớ và nhận diện khuôn mặt gấp nhiều lần người thường. Gặp ai một lần, họ có thể nhận ra sau cả năm, giữa đám đông. Khả năng này được cho là di truyền, và hiếm đến mức cảnh sát Anh từng tuyển riêng họ vào đội điều tra.
Ngược lại, có những người bị chứng prosopagnosia – “mù khuôn mặt” – không thể nhận ra nổi chính người thân của mình nếu chỉ nhìn mặt. Brad Pitt là một trong số đó.
Thú vị là, khả năng nhớ mặt không chỉ phụ thuộc vào não. Nó còn liên quan đến cảm xúc, cá tính, và cả bối cảnh. Người hướng ngoại thường nhớ mặt tốt hơn, có thể vì họ hay để ý đến người khác. Người hay lo xã hội thì ngược lại – thường né tránh ánh mắt, ít chú tâm, nên não cũng không buồn ghi nhớ.
Tức là, đôi khi không phải bạn quên. Mà là bạn chưa từng thực sự nhìn thấy khuôn mặt ấy đủ kỹ để nhớ.