Một buổi sáng tháng 7 năm 1885, tiếng còi tàu vang lên ở trung tâm Sài Gòn. Khói trắng cuộn lên từ đầu máy hơi nước, bánh sắt nặng nề bắt đầu lăn trên đường ray. Hàng trăm người đứng hai bên đường ngạc nhiên nhìn “con ngựa thép” rời ga, hướng về miền Tây. Đó không chỉ là chuyến tàu đầu tiên nối Sài Gòn và Mỹ Tho, mà còn là chuyến tàu đầu tiên trong lịch sử Việt Nam.
Tuyến đường sắt Sài Gòn – Mỹ Tho dài hơn 70 km, khởi công năm 1881, mất bốn năm để hoàn thành. Lúc khánh thành, nó là niềm tự hào về một công trình hiện đại bậc nhất Đông Dương. Chỉ mất khoảng hai giờ rưỡi để về tới Mỹ Tho, trong khi trước đó đi thuyền trên sông có khi mất cả ngày. Không chỉ chở khách, tuyến tàu này còn gom lúa gạo, trái cây, thủy sản từ đồng bằng đưa về Sài Gòn, rồi xuất cảng đi khắp nơi.
Ban đầu, hành trình chưa thật trọn vẹn. Hai cây cầu lớn bắc qua sông Vàm Cỏ chưa kịp hoàn thành, nên tàu phải dừng lại, tách toa, đưa lên phà qua sông rồi nối lại để tiếp tục. Chỉ đến tháng 5 năm 1886, khi cầu sắt do hãng Eiffel xây dựng xong, tuyến mới thực sự liền mạch. Cùng với ga Sài Gòn đặt tại vị trí Công viên 23-9 ngày nay, 15 nhà ga dọc tuyến đã tạo thành một hệ thống vận tải hiện đại, khiến nhiều người tin rằng Nam Kỳ đang bước vào kỷ nguyên mới.
Nhưng nghịch lý nằm ở chỗ: tuyến đường sắt đầu tiên ấy cũng là tuyến sớm nhất biến mất khỏi bản đồ. Sau vài thập kỷ nhộn nhịp, nó bắt đầu chậm lại. Xe hơi và xe khách xuất hiện trên quốc lộ 4, linh hoạt và rẻ hơn. Đường thủy vốn là thế mạnh của miền Tây cũng chưa bao giờ bị thay thế. Trong bối cảnh chiến tranh và kinh tế khó khăn, việc duy tu đường sắt ngày càng tốn kém. Đến năm 1958, tuyến Sài Gòn – Mỹ Tho chính thức dừng hoạt động, chỉ tồn tại trọn vẹn 73 năm.
Điều này khiến nhiều người bất ngờ: cùng thời điểm, nhiều tuyến đường sắt ở châu Âu đã tồn tại cả trăm năm và vẫn vận hành đến nay. Còn ở Việt Nam, công trình tiên phong lại biến mất lặng lẽ, để lại rất ít dấu tích. Ngoài vài nền đường cũ còn thấy ở ngoại ô, phần lớn đã bị san lấp, nhường chỗ cho đường bộ và nhà cửa.
Hôm nay, nếu bạn dạo bước trong Công viên 23-9, khó ai hình dung nơi đây từng là ga Sài Gòn, nơi phát súng lệnh cho đường sắt Việt Nam. Tiếng còi tàu đầu tiên của năm 1885 đã trôi vào ký ức, chỉ còn lại tiếng gió xào xạc qua hàng cây. Và có lẽ, đó cũng là lời nhắc rằng: những gì ta gọi là “tiến bộ” hôm nay, biết đâu mai này chỉ còn là dấu vết dưới bước chân người qua lại.