Một con chim nhỏ đứng trước ống nước trong suốt. Bên trong, một con giun nổi trên mặt nước, ngoài tầm với của chiếc mỏ đen bóng. Nó quan sát, rồi nhặt một viên đá, thả xuống. Một tiếng “tách” vang lên. Nước dâng lên một chút. Nó thả thêm vài viên nữa, rồi bình tĩnh nghiêng đầu, chạm mỏ vào mặt nước. Giun đã nằm gọn trong miệng nó.
Cảnh tượng ấy không phải hư cấu. Năm 2009, các nhà nghiên cứu tại Đại học Cambridge đã ghi hình hành vi này của bốn con rook – một loài trong họ quạ. Trong thí nghiệm đăng trên tạp chí Current Biology, chúng được cho một ống nước cao, một con giun nổi và một đống đá nhỏ. Không cần chỉ dẫn, tất cả đều thả đá vào nước cho đến khi mực nước dâng đủ để mổ được giun.
Thí nghiệm này gợi nhớ câu chuyện ngụ ngôn cổ của Aesop về con quạ thông minh. Nhưng điều thú vị là các con rook không chỉ bắt chước, chúng hiểu điều mình làm. Khi các nhà khoa học thay nước bằng cát, chúng bỏ qua việc thả đá, như thể biết rằng cát không thể dâng lên. Khi cho lựa chọn giữa vật nặng và vật nhẹ, chúng chọn vật chìm. Khi có vật rắn và vật rỗng, chúng chọn vật rắn.
Những hành vi này cho thấy một mức tư duy nhân quả: hiểu mối liên hệ giữa hành động và kết quả trong thế giới vật lý. Theo Christopher D. Bird và Nathan J. Emery, hai tác giả nghiên cứu, quạ có thể đạt đến khả năng giải quyết vấn đề tương đương trẻ em 5 đến 7 tuổi trong các bài thử dạng này.
Sau đó, năm 2014, nhóm khoa học của Sarah Jelbert tại Đại học Auckland (New Zealand) mở rộng nghiên cứu trên loài quạ Caledonia Mới (New Caledonian Crow). Kết quả, những con quạ này không chỉ thả đá, mà còn chọn chính xác loại vật thể giúp nước dâng hiệu quả nhất. Chúng phân biệt được ống nông và ống sâu, thậm chí bỏ qua những vật vô ích như bọt xốp. Bài báo công bố trên PLOS ONE cho rằng quạ có thể học và khái quát nguyên tắc vật lý sau vài lần thử, chứ không đơn thuần hành động theo bản năng.
Điều này làm thay đổi cách con người nhìn về trí thông minh trong tự nhiên. Từ lâu, chúng ta coi tư duy logic là đặc quyền của loài người. Nhưng có lẽ, trong một góc rừng Thái Bình Dương, nơi những con quạ Caledonia Mới cắp cành cây và uốn thành móc câu để moi sâu, “tư duy” đã lặng lẽ tiến hóa dưới một hình dạng khác.
Các nhà sinh học gọi đây là bằng chứng của cognition convergent – tiến hóa song song của khả năng nhận thức giữa chim và người. Hai dòng giống cách nhau hàng trăm triệu năm tiến hóa, nhưng đều tìm ra cách hiểu thế giới bằng quan sát và suy luận.
Trong tự nhiên, trí thông minh không luôn cần ngôn ngữ. Nó có thể ẩn trong ánh mắt đen sâu của một con chim đang tính toán độ dâng của nước, trong khoảng dừng trước khi nó chọn viên đá kế tiếp. Không có tiếng nói nào, chỉ có sự hiểu biết im lặng giữa sinh vật và quy luật vật lý quanh nó.
Một viên đá rơi xuống, mặt nước khẽ rung. Con quạ nghiêng đầu, nhìn chăm chú vào gợn sóng nhỏ. Nó đợi, rồi thả thêm một viên nữa. Khi nước chạm tới tầm mỏ, nó khẽ cúi xuống. Và trong khoảnh khắc ấy, ta nhận ra: tư duy có thể bắt đầu từ bất cứ nơi nào — kể cả từ một tiếng “tách” nhỏ trong ống nước.