Giữa mùa hè, trong khi điều hòa nhà bạn chạy rền rĩ, có một sinh vật ngoài kia đang ngủ yên trong tổ đất – mát mẻ, yên tĩnh, không tốn một giọt điện.
Đó là loài kiến Atta vollenweideri ở Nam Mỹ. Nhỏ xíu, không bằng đầu đũa, nhưng chúng xây được những công trình mà kỹ sư sinh học hiện đại phải thán phục: tháp thông gió bằng đất sét, cao chưa tới gang tay, nhưng có thể duy trì nhiệt độ và khí CO₂ ở mức lý tưởng cho hàng triệu cá thể sống trong lòng đất.
Cơ chế rất đơn giản – và cũng rất thông minh. Khi gió thổi ngang qua đỉnh tháp, áp suất phía trên giảm, hút khí nóng từ dưới lên. Không khí tươi mát từ cửa tổ phía dưới ùa vào, làm dịu toàn bộ hệ thống. Tổ kiến mát hơn cả mặt đất bên ngoài. Hiệu quả của hệ thống này gấp từ 3 đến 10 lần nếu không có tháp gió. Và tất cả chỉ bằng… đất.
Không có quạt. Không có điện. Không có kỹ sư tư vấn.
Chúng chỉ quan sát gió.
Cũng ở Nam Mỹ, loài kiến Acromyrmex heyeri lại xây tổ bằng rơm và lá khô. Ban ngày, lớp vỏ dày ngăn nhiệt từ mặt trời truyền vào. Ban đêm, nó giữ nhiệt lại bên trong. Khi độ ẩm giảm, chúng tự động đóng cửa tổ. Khi khí nóng tích tụ, chúng mở ra, cho gió lưu thông. Không cần cảm biến. Không cần phần mềm. Nhưng hiệu quả đến ngỡ ngàng.
Một số loài kiến gỗ châu Âu như Formica polyctena còn biết sử dụng nhiệt từ hoạt động vi sinh vật trong tổ. Chúng dùng nhựa cây, lá mục, ánh nắng và cả… nhiệt sinh học để giữ tổ luôn ấm, kể cả giữa mùa đông băng giá.
Chúng không học ngành nhiệt lạnh. Nhưng mỗi tổ kiến là một bài học về vi khí hậu, về kiến trúc sinh thái, về cách sống hài hòa với thiên nhiên thay vì chống lại nó.
Tổ của chúng không có phòng khách, không ban công, không lát đá granite. Nhưng lại điều tiết được độ ẩm, nhiệt độ, lưu thông không khí – thứ mà nhiều căn hộ triệu đô còn phải chật vật xử lý.
Và điều kỳ lạ hơn: mọi thứ đều xảy ra trước khi con người biết đến điều hòa.
Có thể bạn đang sống trong một căn hộ được lắp điều hòa thông minh, điều khiển bằng điện thoại, kết nối internet. Nhưng nếu mùa hè bạn vẫn phải bật máy lạnh suốt ngày, thì tổ kiến kia – âm thầm, đơn sơ – vẫn mát hơn.
Đôi khi, để sống mát mẻ, không cần công nghệ tối tân. Chỉ cần biết quan sát gió, lắng nghe đất, và xây theo cách của kiến.