Hãy tưởng tượng bạn đang ngồi ở quán cà phê, bản nhạc quen thuộc vang lên, và bất giác sống lưng bạn chạy một luồng điện lạnh, da tay nổi gai. Không ai chạm vào bạn, nhiệt độ phòng không đổi, nhưng cơ thể lại phản ứng như thể vừa nhận một tín hiệu khẩn cấp. Phản xạ ấy, trong tiếng Pháp, có một cái tên sang trọng: frisson – nghĩa là “rùng mình khoái cảm”.
Với động vật có lông dày, việc dựng lông từng là một vũ khí sinh tồn: giữ ấm khi lạnh, phồng to để hù dọa kẻ săn mồi. Ở loài người, lớp lông mỏng khiến phản xạ này gần như vô dụng. Nhưng nó không biến mất, mà trở thành một phím đàn đặc biệt mà âm nhạc đôi khi vô tình chạm tới. Khi giai điệu bất ngờ đổi hướng, hoặc giọng hát ngân dài hơn dự đoán, não bộ kích hoạt hệ thần kinh giao cảm – vốn là “công tắc” cho những phản ứng khẩn cấp – khiến cơ bắp co nhẹ, lông dựng đứng, tim đập nhanh.
Điều thú vị là, vùng não xử lý cảm xúc và vùng “trung tâm phần thưởng” được bật sáng y hệt khi bạn ăn món yêu thích hay nhận một tin vui. Dopamine tràn ra, khiến cái rùng mình không chỉ là phản xạ cơ học, mà là khoảnh khắc khoái cảm thuần khiết. Ở đây, sinh tồn và nghệ thuật bỗng song hành: cùng một hệ thống thần kinh từng giúp tổ tiên chạy thoát kẻ săn mồi, giờ lại rung lên trước một nốt nhạc.
Các nhà nghiên cứu còn phát hiện: những người dễ trải nghiệm frisson thường thuộc nhóm tính cách “cởi mở với trải nghiệm mới”. Họ có mạng lưới kết nối thần kinh dày đặc hơn giữa vỏ não thính giác, vùng xử lý cảm xúc và vỏ não trước trán – như thể não họ được “dây” để rung động mạnh mẽ hơn. Điều này giải thích vì sao một người có thể rưng rưng vì đoạn dạo guitar, còn người bên cạnh thì chỉ gật gù theo nhịp.
Âm nhạc, bằng một cách nào đó, đã học được bí quyết của tự nhiên: treo người nghe giữa dự đoán và bất ngờ, giữa căng thẳng và giải tỏa. Và mỗi khi bạn rùng mình, đó là khoảnh khắc hàng triệu năm tiến hóa và vài giây giai điệu gặp nhau, lặng lẽ trao cho bạn một phần thưởng – không phải để chạy trốn, mà để ở lại, lắng nghe thêm một chút nữa.