Trên con đường men theo sườn núi năm nào cũng xanh mướt, người ta đã quen thấy bức tường đất sẫm màu đứng lặng như bức tường thành. Vậy mà chỉ một đêm mưa, nó biến thành dòng bùn cuộn ầm ầm lao xuống, cuốn phăng cả vườn chuối và căn nhà dưới chân dốc. Không ai tin nổi: một khối đất đá hàng trăm nghìn tấn lại chịu khuất phục trước những hạt mưa nhỏ bé.
Cơn mưa đó không hề dữ dội, không kèm lũ lớn, cũng chẳng có tiếng sấm đe dọa. Nó chỉ dai dẳng, từng giọt len qua những khe đất, thấm vào những tầng đất cát và đất sét đã vốn ẩm từ trước. Nước lành lặn mà ta vẫn uống, tắm, tưới cây, lại trở thành kẻ phá vỡ mối liên kết vô hình giữ chặt từng hạt đất với nhau. Khi đủ bão hòa, áp lực nước bên trong đẩy từng hạt đất ra khỏi vị trí, như những viên gạch tách rời khỏi vữa. Và khi “lực giữ” đã yếu hơn “lực trượt” của trọng lực, cả khối đất chỉ cần một rung động nhẹ cũng lao xuống như đổ vỡ dây chuyền.
Không phải lúc nào kẻ gây sạt lở cũng chỉ là mưa. Ở những vùng địa tầng phức tạp, nơi các lớp đất yếu nằm xen kẽ đá cứng, chỉ cần nước chui vào đúng lớp “gối” đất sét mỏng, cả ngọn đồi có thể mất đi chân đế. Những vùng bị đứt gãy địa chất cũng giống như chiếc gương rạn vết – trông thì nguyên vẹn, nhưng chỉ một chạm nhẹ là vỡ tung.
Rừng từng là bộ giáp của núi. Rễ cây không chỉ giữ đất ở bề mặt mà còn ăn sâu, bện chặt nhiều tầng đất với nhau. Khi cơn mưa dồn dập trút xuống, chính hệ rễ này giúp phân tán áp lực nước, giảm nguy cơ trượt. Nhưng khi những cánh rừng nguyên sinh bị thay bằng nương ngô, rẫy sắn, hoặc đơn giản là bị bỏ trơ trọi sau những vụ cháy, đất mất đi móng neo, và chỉ còn biết trông chờ vào may mắn.
Con người đôi khi không trực tiếp gây sạt lở, nhưng lại là “kẻ mở đường” cho nó. Cắt sườn núi để làm đường, xây nhà ven dốc, khai thác đá… những vết cắt này làm yếu cấu trúc địa chất giống như khoét rãnh vào chân tượng đá. Ban đầu, chẳng ai thấy nguy hiểm, nhưng khi mưa đến, vết thương ấy trở thành điểm khởi phát cho thảm họa.
Điều đáng sợ là sạt lở khó đoán chính xác. Các nhà khoa học có thể vẽ bản đồ nguy cơ, dự báo khu vực dễ trượt, nhưng không thể chỉ ra ngày giờ nó xảy ra. Bởi yếu tố quyết định thường là sự tích tụ âm thầm của nước, là những biến đổi vi mô mà mắt thường không thể nhận ra.
Có những vụ sạt lở diễn ra trong vài giây, nhưng nguyên nhân của nó đã âm thầm chuẩn bị suốt nhiều tháng, thậm chí nhiều năm. Giống như một giọt nước kiên nhẫn rỉ qua khe đá, chẳng bao giờ gấp gáp, nhưng rồi sẽ đến ngày đủ để phá vỡ cả khối núi. Và cũng như thế, thiên nhiên luôn nhắc ta rằng: những gì mềm yếu nhất đôi khi lại là kẻ kiên nhẫn và bền bỉ nhất, đủ sức làm lung lay cả những thứ ta tưởng bất khả xâm phạm.