Một chiếc lá bồ công anh vừa bị sâu cắn. Trông như chẳng có gì xảy ra, nhưng bên trong nó, một làn sóng điện đã lập tức lan đi. Dòng tín hiệu chạy qua từng tế bào, theo thân lên ngọn, như một thông điệp khẩn cấp: “Có kẻ tấn công”. Và kỳ lạ hơn, nếu có một cây khác chạm vào lá này qua một giọt nước, nó cũng sẽ nhận được cảnh báo.
Trong trí tưởng tượng của ta, cây cối im lặng, chỉ biết mọc lên rồi đứng yên. Nhưng khoa học mấy năm gần đây cho thấy điều ngược lại. Khi bị stress – có thể là hạn hán, nóng quá mức, hay vết thương do côn trùng – cây không cam chịu. Chúng phản ứng. Một phần của phản ứng này là những tín hiệu điện rất giống với cách thần kinh động vật truyền xung, chỉ có điều chậm hơn nhiều.
Khi một chiếc lá bị thương, các kênh ion trên màng tế bào mở ra, dòng canxi tràn vào. Điện thế thay đổi, tạo nên một xung điện nhỏ. Xung đó nối tiếp xung khác, hình thành “sóng điện” chạy xuyên suốt thân cây. Đi cùng sóng điện là những phân tử đặc biệt gọi là ROS – thường là hydrogen peroxide – vừa gây áp lực sinh học, vừa đóng vai trò như một thông điệp. Nhờ sự phối hợp này, những chiếc lá khác chưa bị ăn sẽ lập tức tăng cường cơ chế phòng vệ: tạo ra chất đắng, làm lá kém hấp dẫn, hoặc sản sinh hợp chất đuổi côn trùng.
Điều bất ngờ là cây không chỉ nói chuyện với chính mình. Năm 2022, các nhà khoa học quan sát thấy hai cây bồ công anh đặt cạnh nhau có thể “chia sẻ” báo động. Khi một cây bị tổn thương, tín hiệu điện và ROS có thể lan sang cây khác qua giọt sương hoặc chỗ lá chạm nhau. Cây hàng xóm, dù chưa bị gì, cũng bắt đầu chuẩn bị phòng thủ. Như một người hàng xóm nghe thấy tiếng động lạ và lập tức khóa cửa, kéo rèm.
Cơ chế truyền tin này còn tinh vi hơn. Nghiên cứu mới năm 2025 cho thấy, khi bị hại, áp suất trong hệ mạch dẫn nước của cây thay đổi theo hướng âm. Sự thay đổi áp suất đó giống như một cú nhấn ga, đẩy tín hiệu đi xa và nhanh hơn. Nhờ vậy, chỉ trong vài giây, cả cây – và đôi khi cả cụm cây bên cạnh – đều “biết chuyện gì đang xảy ra”.
Thế giới thực vật không chỉ dừng ở sóng điện. Các thí nghiệm còn ghi nhận cây phát ra âm thanh siêu âm khi khô hạn hoặc bị cắt, một thứ tiếng kêu mà tai người không nghe được nhưng máy thu thì phân biệt rõ. Chúng cũng phát tán hương – các hợp chất bay hơi – để báo động hoặc gọi côn trùng có ích đến hỗ trợ. Và dưới lòng đất, mạng lưới rễ cùng nấm cộng sinh giống như những sợi dây cáp, truyền thông điệp từ cây này sang cây khác.
Ta quen nghĩ stress chỉ thuộc về động vật, là cảm giác chủ quan gắn với hệ thần kinh. Nhưng ở thực vật, stress không có cảm xúc, mà biểu hiện bằng tín hiệu. Và những tín hiệu ấy đủ để cả cánh rừng cùng nhau sống sót trước nguy hiểm.
Một khu rừng trong mắt ta là sự yên tĩnh. Nhưng nếu có thể “nghe” bằng cách khác, ta sẽ nhận ra vô số tín hiệu điện, hóa chất, sóng cơ học đang chuyền đi. Cây cối, những sinh vật không có não, lại biết cảnh báo, biết báo tin, biết cùng nhau chống chọi. Đó là một thế giới trò chuyện thầm lặng, nơi im lặng lại vang lên thứ tiếng ồn ã nhất của sự sống.